Środki kompensacyjne w prawie karnym 

Środki kompensacyjne to nic innego jak środki, które służą do naprawiania szkód (majątkowych, niemajątkowych) wyrządzonych przez sprawcę przestępstwa. Pokrzywdzony może w toku jednego postępowania uzyskać nie tylko wyrok skazujący sprawcę za przestępstwo, którego się dopuścił, ale także określoną kwotę pieniężną, którą w sytuacji jej niezapłacenia, po uprawomocnienia się wyroku, można skierować do egzekucji.

Do środków kompensacyjnych należą:

• obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę,
• nawiązka.

Obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę (art. 46 § 1 k.k.)

Jeżeli pokrzywdzony wskutek przestępstwa popełnionego przez sprawcę doznał szkody majątkowej, to na jego wniosek sąd w wyroku skazującym orzeka o obowiązku jej naprawienia. Szkoda majątkowa to uszczerbek na majątku pokrzywdzonego, który ma wartość finansową, np. koszty leczenia, koszt zniszczonego mienia itp.  

Sąd nie może odmówić orzeczenia obowiązku naprawienia szkody, jeżeli został złożony wniosek o jej naprawienie, istnieją podstawy do skazania sprawcy, a szkoda została określona i udowodniona. Natomiast jeżeli pokrzywdzony nie złoży wniosku o naprawienie szkody, wówczas jej orzeczenie przez sąd jest fakultatywne. Oznacza to, że sąd może orzec naprawienie szkody, ale nie jest do tego zobligowany.

Wniosek o naprawienie szkody może – oprócz pokrzywdzonego – złożyć także osoba uprawniona. Osobą uprawnioną w sytuacji śmierci pokrzywdzonego jest osoba najbliższa dla pokrzywdzonego lub pozostająca na jego utrzymaniu, a wypadku braku takich osób lub nieujawnienia – prokurator.

Pokrzywdzony lub osoba uprawniona mogą złożyć wniosek o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody aż do momentu zamknięcia przewodu sądowego na rozprawie głównej (art. 49a § 1 k.p.k.).

Obowiązek naprawienia szkody może być orzeczony m.in. za następujące przestępstwa:

• przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu,
• przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji,
• przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności,
• przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece.

Naprawienie wyrządzonej szkody przez sprawcę przestępstwa może obejmować zarówno doznaną faktycznie szkodę, jak i utracone przez pokrzywdzonego korzyści. Przykładem może być zniszczenie pojazdu przez sprawcę, który służył pokrzywdzonemu do wykonywania pracy zawodowej. W takiej sytuacji naprawienie szkody może polegać na zapłacie określonej kwoty pieniężnej, która stanowi wartość pojazdu, oraz równowartość utraconego przez pokrzywdzonego zarobku.

Jeżeli nie jest możliwe naprawienie szkody w całości w toczącym się postępowaniu karnym, pokrzywdzony może jej dalszej części dochodzić w procesie cywilnym.

Sąd może także orzec na rzecz pokrzywdzonego lub osoby uprawnionej zadośćuczynienie za wyrządzoną krzywdę przez sprawcę przestępstwa. Krzywda stanowi szkodę niemajątkową. Przykładem takiej szkody może być rozstrój zdrowia żony, której mąż zginął z rąk sprawcy, czy rozstrój zdrowia, ból, cierpienie psychiczne i fizyczne lub pogorszenie stanu zdrowia pokrzywdzonego.

Zadośćuczynienie przybiera postać określonej kwoty pieniężnej i jest przyznawane na takich samych warunkach jak obowiązek naprawienia szkody. Oznacza to, że trzeba złożyć do sądu wniosek o jej zasądzenie w terminie do czasu zamknięcia przewodu sądowego na rozprawie głównej, skazanie sprawcy oraz określenie szkody i jej udowodnienie.

Sąd, skazując sprawcę za przestępstwo, może jednocześnie orzec na rzecz pokrzywdzonego obowiązek naprawienia szkody oraz zadośćuczynienie za doznaną krzywdę.

Nawiązka (art. 46 § 2 k.k.)

Nawiązka to kwota pieniężna, która jest orzekana przez sąd wówczas, gdy orzeczenie obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę jest znacznie utrudnione. Jej celem jest rekompensata pokrzywdzonemu poniesionych strat o charakterze materialnym, jak i niematerialnym. Może mieć to miejsce w sytuacji niemożności określenia na etapie trwającego postępowania karnego rozmiaru wyrządzonej przez sprawcę szkody, np. leczenie osoby pokrzywdzonej nie zostało zakończone i nie jest możliwe określenie wysokości kosztów, jakie pokrzywdzony będzie jeszcze zmuszony ponieść, po spaleniu domu nie jest możliwe dokładne określenie wysokości strat itp.

Aby możliwe było zasądzenie nawiązki, konieczne jest skazanie sprawcy za przestępstwo oraz istnienie szkody w momencie orzekania.

Nawiązka jest orzekana na rzecz pokrzywdzonego, ale w sytuacji jego śmierci, może zostać także wypłacona osobie najbliższej, jeżeli jej sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu. Osoba pokrzywdzona lub osoba najbliższa nie ma obowiązku składania wniosku o orzeczenie nawiązki, gdyż sąd w toku postępowania samodzielnie ocenia potrzebę zastosowania tego środka.

Wysokość nawiązki może wynieść do 200 000 zł i nie musi się równać wysokości wyrządzonej szkody. Dochodzenie niezaspokojonego części roszczenia przez pokrzywdzonego lub osobę dla niego najbliższą może nastąpić na drodze procesu cywilnego.