Prawne możliwości zapobiegania rodzicielskim naruszeniom kontaktów z dziećmi 

Rozstanie jest bolesne zarówno dla dziecka, jak i dla rodzica. Zdarza się, że osoba, która czuje się skrzywdzona w relacji, utrudnia kontakty partnerowi/partnerce albo też rodzic zobowiązany do kontaktów z dzieckiem, nie realizuje tego prawa w sposób właściwy. W jaki sposób kontakty rodzica z dzieckiem definiuje prawo i jakie stwarza możliwości do ochrony dobra dziecka? 

 

 

Przez „kontakty rodzica z dzieckiem” należy rozumieć osobiste przebywanie rodzica z dzieckiem (odwiedziny, spotkania, zabieranie poza miejsce stałego pobytu) oraz utrzymywanie z nim kontaktów w formie korespondencyjnej – tradycyjnej, elektronicznej czy telefonicznej.  

Jednym z istotnych aspektów prawa rodziców do kontaktów z dzieckiem zaliczanym do jego podstawowych celów, oprócz – umacniania poczucia przynależności do tej samej grupy rodzinnej połączonej więzami krwi, zapewnienia niezakłóconego rozwoju dziecka, umożliwienie rodzicowi, który nie pozostaje z dzieckiem we wspólnym gospodarstwie domowym uczestniczenia w jego życiu oraz obserwacji jego rozwoju – jest pielęgnowanie wzajemnej miłości rodzica i dziecka [1]. Często jednak realizacja tych celów jest zakłócana z powodu niewłaściwego zachowania jednego z rodziców. Mogą one przybierać postać utrudniania, ograniczania, pozbawiania czy nierealizowania orzeczonych kontaktów z dzieckiem. Takie zachowania godzą w dobro dziecka i powinny być skutecznie eliminowane. Trzeba jednak pamiętać, że o ile w prawie rodzinnym tj. art. 113-1136 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego [2] ujęto kontakty jako prawo i obowiązek zarówno dziecka, jak i rodzica, to należy podkreślić, iż ich egzekucja w postaci przymuszenia dziecka do realizowania nałożonego kontaktu nie może mieć miejsca. Przepisy prawne nie przewidują dla rodziców wobec dzieci takich środków [3].  

 

Wykonywanie kontaktów – konsekwencje prawne ich naruszania

Wobec rodzica, który dopuszcza się zachowań prowadzących do utrudniania, ograniczania, pozbawiania czy nierealizowania orzeczonych kontaktów z dzieckiem, ustawodawca krajowy wprowadził tzw. przepisy przymuszające, których istota sprowadza się do: 

• zasądzenia przez sąd sankcji pieniężnej, tj. oznaczonej sumy pieniężnej za każde naruszenie przez rodzica kontaktu określonego w orzeczeniu lub ugodzie zawartej przed sądem lub przed mediatorem, płatnej na rzecz rodzica, którego prawo do kontaktu zostało zakłócone,  

• zasądzenia zwrotu uzasadnionych wydatków poniesionych przez rodzica w związku z przygotowaniem dziecka do kontaktu, do którego nie doszło. 

 

Sankcje pieniężne  

Przepisy przymuszające rodzica do wykonywania kontaktów z dzieckiem określone zostały w art. 59815 – 59822 k.p.c. [4]. Przewidują one, iż sankcja pieniężna za naruszenie obowiązków w przedmiocie wykonywania kontaktów z dzieckiem może zostać nałożona na: 

1. rodzica, pod którego opieką dziecko pozostaje, 
2. rodzica, który jest uprawniony do kontaktów.  

Wydanie przez sąd postanowienia nakładającego na rodzica, który narusza kontakty, oznaczoną sumę pieniężną wymaga przeprowadzenia obligatoryjnie dwóch etapów postępowania, tj.: 

• pierwszego, który polega na wydaniu przez sąd postanowienia o zagrożeniu nakazaniem zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej; 

• drugiego, który polega na wydaniu przez sąd postanowienia o nakazanie zapłaty oznaczonej w poprzednim etapie postępowania oznaczonej sumy pieniężnej. 

Jeżeli więc rodzic, któremu sąd zagroził najpierw nakazaniem zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej, nie wypełnia nadal swojego obowiązku, sąd nakaże mu w drugim etapie postępowania zapłatę sumy już należnej.  

Wysokość sumy pieniężnej ustalanej na etapie pierwszego postępowania nie posiada ustawowej dolnej ani górnej wartości. Sąd określa ją po uwzględnieniu sytuacji majątkowej rodzica/zobowiązanego, co ma gwarantować skuteczność jej wykonania. Na wysokość sumy pieniężnej może także wpływać rodzaj i charakter niewykonywanego kontaktu tzn. im większy jest negatywny wpływ określonego zachowania osoby zobowiązanej na dobro dziecka, tym mocniejsze są podstawy do określenia sumy pieniężnej w wyższej kwocie. Nie bez znaczenia przy jej ustalaniu może być także stopień i nasilenie winy osoby zobowiązanej [5]. 

Natomiast, jeśli sąd nakazuje zapłatę sumy pieniężnej w drugim etapie postępowania, ustala jej wysokość na podstawie liczby naruszeń, czyli wyodrębnionych i policzonych przypadków działania w sposób sprzeczny z orzeczeniem o wykonywaniu kontaktów pomnożonych przez sumę pieniężną określoną w pierwszym etapie postępowania. 

 

Podmioty uprawnione do zgłoszenia naruszeń kontaktów z dziećmi

Sąd opiekuńczy w sprawach dotyczących wykonywania kontaktów z dzieckiem orzeka wyłącznie na wniosek, który może złożyć osoba zainteresowana, którą jest: 

• rodzic, opiekun, 
• prokurator, 
• Rzecznik Praw Obywatelskich, 
• Rzecznik Praw Dziecka 

Powyższe przepisy dotyczące wykonywania kontaktów z dzieckiem mają odpowiednie zastosowanie również do opieki naprzemiennej, którą ustawą z dnia 25 czerwca 2015 roku o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. poz. 1062) wprowadzono do prawa rodzinnego [6].  

 

Zwrot wydatków związanych z przygotowaniem do kontaktu 

Obok oddziaływania na rodzica postanowieniami o zagrożeniu nakazaniem zapłaty sumy pieniężnej oraz o nałożeniu zapłaty tej sumy, przepisy k.p.c. przewidują także możliwość nałożenia świadczenia pieniężnego w postaci obowiązku pokrycia uzasadnionych wydatków poniesionych w trakcie przygotowania do kontaktu z dzieckiem, do którego nie doszło z winy rodzica zobowiązanego.  

Nałożenie tej sankcji finansowej może się odbyć niezależnie od pozostałych wyżej wymienionych sankcji, czyli zagrożenia sumą przymusową i nakazaniem zapłaty. Podstawą do przyznania zwrotu wydatków w takiej sytuacji jest przede wszystkim:  

1. ustalenie przez sąd, iż do kontaktu nie doszło wskutek „niewykonania lub niewłaściwego wykonania obowiązków”, czyli z winy osoby zobowiązanej, przy czym stopień winy nie ma znaczenia, 
2. wykazania poniesienia wydatków za pomocą dowodów czy to z dokumentów (tj. rachunków, faktur itp.) czy też za pomocą dowodów z zeznań świadków.  

Przykładem wydatków, którymi sąd może obciążyć osobę zobowiązaną, są koszty podróży i pobytu dziecka, w tym koszty powrotu dziecka do miejsca stałego pobytu. Kwota ta stanowi odszkodowanie, w związku z tym rodzic może także domagać się zasądzenia odsetek za ewentualne opóźnienie w jej spełnieniu. 

 

Pozostałe prawne możliwości przymuszenia do respektowania prawa do kontaktów  

• ograniczenie, pozbawienie władzy rodzicielskiej 

Niewłaściwe realizowanie kontaktów z dzieckiem może zagrażać jego dobru. Wówczas może także się okazać niezbędna ingerencja sądu we władzę rodzicielską poprzez jej ograniczenie lub pozbawienie. Błędem jest rozumienie kontaktów jako prawa rodzinnego odrębnego, a więc niezależnego od władzy rodzicielskiej. Powyższe stanowisko, które opowiada się za słusznością ingerencji we władzę rodzicielską w przypadku niewłaściwego realizowania kontaktów z dzieckiem, znajduje potwierdzenie także w orzecznictwie Sądu Najwyższego. W postanowieniu z dnia 30 sierpnia 1977 roku Sąd Najwyższy wskazał na związek pomiędzy władzą rodzicielską a kontaktami osobistymi rodziców z dzieckiem stwierdzając, że uniemożliwianie utrzymywania właściwego kontaktu osobistego pomiędzy rodzicem a dzieckiem narusza w zasadzie interes małoletniego i może stanowić przyczynę uzasadniającą zmianę prawomocnego postanowienia regulującego wykonywanie władzy rodzicielskiej [7]. 

W postanowieniu z dnia 1 października 1998 roku z kolei przyjął, że nadużycie władzy rodzicielskiej i rażące zaniedbywanie obowiązków, które wynika z faktu bycia rodzicem, w rozumieniu art. 111 § 1 k.r.o. może być uznane za celowe izolowanie dziecka i jego psychiczne podporządkowywanie [8].  

• naruszenie dóbr osobistych  

Prawo do kontaktów z dzieckiem to także jedno z podstawowych dóbr osobistych człowieka. Utrudnianie bądź uniemożliwianie kontaktów z dzieckiem, które wiąże się dla rodzica z cierpieniem psychicznym, tęsknotą, bólem i krzywdą godzi w to dobro osobiste. Tym samym otwiera drogę do jego ochrony na drodze cywilnej, niezależnie od ochrony prawa do kontaktów z dzieckiem przewidzianej w przepisach k.r.o. Niezmiernie istotny i otwierający możliwość dochodzenia zadośćuczynienia pieniężnego od rodzica, który kontakt utrudnia lub uniemożliwia na podstawie przepisów służących ochronie dóbr osobistych, w tym przypadku prawa do więzi rodzicielskich i kontaktów z dziećmi, jest wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku, który zapadł w dniu 15 lipca 2015 roku [9].  

 

Zakończenie 

Prawidłowe kontakty z obojgiem rodziców dobrze służą dzieciom i są niezbędne do prawidłowego kształtowania ich osobowości i rozwoju psycho-fizycznego. Występowanie licznych przypadków utrudniania czy uniemożliwiania kontaktów z dziećmi z całą pewnością nakazuje opowiedzieć się za dopuszczalnością przymusowej ich egzekucji, pamiętając i biorąc pod uwagę, aby to nie była przymusowa egzekucja wbrew woli dziecka. Kontakt, który ma służyć dobru dziecka, nie może wyrządzać mu krzywdy.  

 

 

 

[1] T. Justyński, Prawo do kontaktów z dzieckiem w prawie polskim i obcym, Warszawa 2011, s. 11-14. 

[2] Ustawa z dnia 25.02.1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz.U. z 2015 r., poz. 1274 [dalej: k.r.o.]. 

[3] J. Ignaczewski (red.). Komentarz do spraw rodzinnych. Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2014, s. 121. 

[4] Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego, Dz.U. z 1964 nr 43 poz. 296 [dalej: k.p.c.]. 

[5] Komentarz do art. 59815 Kodeksu postępowania cywilnego, tom IV, Postępowanie rozpoznawcze, w: system informacji prawnej LEX. 

[6] J. Gudowski, Komentarz do art. 59822 Kodeksu postępowania cywilnego, tom IV, Postępowanie rozpoznawcze, w: system informacji prawnej LEX. 

[7] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30.08.1977r., sygn. akt III CRN 204/77, LEX 7986. 

[8] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 1.10.1998r., I CKN 834/98, Biuletyn Sądu Najwyższego 1999/2/4. 

[9] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku, sygn. akt I ACa 202/15, LEX 1770654.