Obowiązek alimentacyjny dziecka na rzecz rodzica

Zdarza się, że rodzice na jakimś etapie życia nie są w stanie zaspokoić swoich potrzeb materialnych i starają się uzyskać wsparcie od dorosłego dziecka. Czy obecnie obowiązujące przepisy prawne stwarzają prawo do domagania się przez rodziców alimentów, a jeżeli tak, to jakie warunki muszą zostać spełnione, by sąd obciążył tym obowiązkiem dorosłe dziecko? 

 

Jednym z podstawowych założeń przepisów prawa rodzinnego i opiekuńczego jest obowiązek wzajemnego wspierania się członków rodziny, skonkretyzowany w przepisach ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy [1]. Najobszerniej jest opisany obowiązek alimentacyjny rodziców względem dzieci, w szczególności małoletnich. Jednak należy pamiętać, że taki obowiązek dotyczy także pełnoletnich dzieci, które nie są w stanie utrzymać się samodzielnie oraz rodziców, którzy znaleźli się w niedostatku.  

Z treści art. 133 § 2 k.r.o. [2] wynika, że uprawnionym do świadczeń alimentacyjnych – poza dzieckiem, które nie jest w stanie utrzymać się samodzielnie, jest tylko ten, kto znajduje się w niedostatku.  

 

Jak prawo definiuje pojęcie niedostatku?

Dorosłe dziecko może zostać obciążone alimentami na rzecz rodzica, jeżeli jego matka bądź ojciec żyje w niedostatku. Pojęcie niedostatku, jakim posługują się przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nie ma definicji ustawowej. Tylko w literaturze i orzecznictwie wskazuje się, że niedostatek to takie okoliczności, które są niezależne od woli osoby ubiegającej się o alimenty, a które powodują, iż nie posiada ona żadnych środków utrzymania bądź posiada niewielkie, ale nie pozwalają one na zaspokojenie w pełni swoich usprawiedliwionych potrzeb [3]. 

Za osoby znajdujące się w niedostatku uważa się tylko te, które własnymi siłami nie mogą zaspokoić usprawiedliwionych potrzeb, nie posiadają własnych środków w postaci wynagrodzenia za pracę, emerytury czy renty ani też dochodów z własnego majątku i niedostatek ten powstał w związku z czynnikiem obiektywnym, niezależnym od woli osoby, która w niego popadła [4]. Może to wynikać z długotrwałej choroby, kalectwa, klęski żywiołowej etc.  

Alimenty nie przysługują osobie zdolnej do pracy, jeżeli z własnej winy nie wykorzystuje ona swoich zdolności, nie podejmuje pracy lub odmawia jej przyjęcia. Nie może ich otrzymać z tego tytułu także osoba, która z własnej winy znalazła się w niedostatku np. z uwagi na uzależnienie od alkoholu, narkotyków, marnotrawstwa, hulaszczego trybu życia itp. 

 

Proces alimentacyjny 

W celu uzyskania od dzieci alimentów, rodzic musi podjąć odpowiednie kroki prawne. Oznacza to zainicjowanie procesu alimentacyjnego. Polega on na przygotowaniu pozwu o alimenty, który powinien zawierać opis sytuacji życiowej rodzica, jego sytuacji finansowej, określenie wysokości wsparcia finansowego, którego domaga się od dziecka oraz przedstawienia dowodów na poparcie swoich twierdzeń w postaci dokumentów potwierdzających m.in. jego wydatki, dochody, stan zdrowia. Pozew należy złożyć we właściwym sądzie, którym jest sąd rejonowy wydział rodzinny i nieletnich właściwy ze względu na miejsce zamieszkania dziecka. Pozew rodzic może także skierować do sądu właściwego ze względu na swoje miejsce zamieszkania. 

 

Jakiej wysokości alimentów może żądać rodzic od dziecka? 

Wysokość świadczeń alimentacyjnych sąd wyznacza na bazie wydatków przedstawionych przez rodzica na miesięczne usprawiedliwione potrzeby rodzica oraz sytuacji materialnej dziecka i jego możliwości zarobkowych. Nie ma ustalonego ustawowo dolnego i górnego limitu tego świadczenia. Oznacza to konieczność znalezienia przez sąd równowagi między potrzebami rodzica a realnymi możliwościami finansowymi dziecka.  

 

Czy obowiązek alimentacyjny dziecka wobec rodzica ma ramy czasowe?

Obowiązek alimentacyjny nie ma określonych ram czasowych. Przyjmuje się, że wygasa on dopiero z chwilą śmierci rodziców. 

 

Opłata od pozwu o alimenty

Zgodnie z ustawą o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, osoba dochodząca alimentów nie ma obowiązku uiszczania kosztów sądowych [6], co oznacza, że opłata od pozwu wynosi 0 zł.  

 

Czy dziecko może uchylić się od obowiązku alimentacyjnego wobec rodzica?

Wystąpienie niedostatku po stronie rodzica nie jest wystarczające do uzyskania świadczeń alimentacyjnych od dziecka. Należy wyjaśnić, iż Ustawą z dnia 6 listopada 2008 roku o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 220, poz. 1431), która weszła w życie z dniem 13 czerwca 2009 roku, do k.r.o został wprowadzony art. 1441 k.r.o. Pozwala on na uchylenie się od wykonania obowiązku alimentacyjnego względem uprawnionego, jeżeli żądanie alimentów jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. W praktyce sądowej zasadność żądania alimentów jest analizowana zarówno przez stan niedostatku rodzica, jak i przez pryzmat jego zachowania wobec dziecka, które nie powinno naruszać zasad współżycia społecznego.  

 

Zasady współżycia społecznego

Sąd powinien ustalić, czy zachowanie uprawnionego względem zobowiązanego było prawidłowe. Co to oznacza? Czy nie miało charakteru czynów godzących w zdrowie fizyczne osoby zobowiązanej do alimentacji (np. zamachu na życie, znęcania się, naruszania nietykalności cielesnej itp.) lub godzących w jej sferę duchową i wartości człowieka. W doktrynie przyjmuje się, że w takiej sytuacji zobowiązany może żądać oddalenia roszczenia, powołując się na jego sprzeczność z zasadami współżycia społecznego [5].  

Jeżeli rodzic nie wykonywał swoich obowiązków w należyty sposób, nie interesował się życiem dzieci, nie dbał o ich właściwe wprowadzenie w dorosłość (dzieci same musiały się troszczyć o swoje utrzymanie, edukację itp.). Co więcej – dochodziło do sytuacji, kiedy to rodzic stwarzał zagrożenie życia lub/i zdrowia dzieci, nadużywał alkoholu, a wychowanie dzieci wymagało pomocy osób trzecich, to wówczas istnieją podstawy do uchylenia się od obowiązku alimentowania rodzica, nawet gdyby obecnie był osobą chorą czy z niepełnosprawnością.  

Jako naruszenie zasad współżycia społecznego i w konsekwencji o oddaleniu powództwa rodzica o zasądzenie alimentów od swojego dorosłego dziecka orzekł Sąd Okręgowy w Olsztynie w dnia 17 września 2014 roku VI RCa 147/14 LEX nr 1621650 , gdzie wskazał, iż nieodpowiednie traktowanie przez ojca dzieci, w czasie kiedy pozostawały pod jego opieką, niełożenie na ich utrzymanie, gdy były małoletnie oraz w okresie kiedy były już pełnoletnie, ale jeszcze uczyły się, a ponadto znęcanie się nad nimi w tym samym okresie stanowi podstawę do uznania, że zasądzenie od dzieci alimentów na rzecz ojca byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.  

 

Jakie działania może podjąć rodzic w sytuacji uchylania się przez dziecko od płacenia alimentów?

Jeżeli sąd zasądzi na rzecz rodzica alimenty, nierealizowanie przez dziecko tego obowiązku rodzi dla niego wiele konsekwencji prawnych. Rodzic jako osoba uprawniona do alimentów może wszcząć przeciwko dziecku postępowanie egzekucyjne. Z tym wiąże się prowadzenie działań przez komornika sądowego w postaci zajęcia wynagrodzenia za pracę, kont bankowych, innych składników majątkowych jak np. nieruchomości, ruchomości (pojazdów) w celu wyegzekwowania środków finansowych na pokrycie bieżących czy też zaległych alimentów. Rodzic może także o uchylaniu się przez dziecko od płacenia alimentów powiadomić organy ścigania – policję lub prokuraturę. Uchylanie się od płacenia alimentów jest przestępstwem [7], za które grozi kara grzywny, ograniczenia wolności czy też pozbawienia wolności. Zarówno komornik, jak i rodzic mogą dokonać wpisów o istnieniu zadłużenia i jego wysokości do różnych rejestrów dłużników. To uniemożliwi dziecku w przyszłości uzyskanie np. kredytów bankowych, pożyczek czy innych umów finansowych. 

 

 

Przypisy:

[1] Art. 87 Ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy – dalej „k.r.o.” (Dz.U. 1964 nr 9 poz. 59 z późn. zm.). 

[2] Art. 133 § 2 k.r.o. 

[3] Wyrok Sądu Okręgowego w Suwałkach z dnia 29 maja 2013r. I Ca 178/13, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9.09.1958r. II Cr 817/57 OSPiKA 1959/11/294. 

[4] Uchwała pełnego składu Izby Cywilnej i Administracji Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 1987r., sygn. akt. III CZP 91/86. OSNCP 1988/4/42. 

[5] T. Smyczyński [w:] System Prawa Prywatnego, T. 12, „Prawo rodzinne i opiekuńcze” pod red. T. Smyczyńskiego, Wyd. 2. C.H. Beck, INP PAN Warszawa 2011 r., s. 782 i nast. 

[6] Art. 96 ust. 1 pkt. 2 Ustawy z dnia z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. 2005 Nr 167 poz. 1398). 

[7] Art. 209 Ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks Karny (Dz.U. 1997 nr 88 poz. 553).