Przestępstwo znęcania się nad osobami najbliższymi

Znęcanie się nad osobami bliskimi nie tylko może przybierać formę ataków na ciało lub psychikę osoby pokrzywdzonej, ale także zaniechania. Rodzi ogromny ból i cierpienie osoby, która doświadcza tych ataków. W jaki sposób zapisy prawa karnego określają to zjawisko i jakie konsekwencje może ponieść sprawca krzywdzenia?

Znęcanie się nad najbliższymi i osobami zależnymi to nie tylko zjawisko o charakterze psychologicznym, ale również przestępstwo. Zgodnie z art. 207 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny:
§ 1. Kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 1a. Kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą nieporadną ze względu na jej wiek, stan psychiczny lub fizyczny, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
§ 2. Jeżeli czyn określony w § 1 lub 1a połączony jest ze stosowaniem szczególnego okrucieństwa, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
§ 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1-2 jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12¹.

W uchwale z dnia 9.06.1976 r.², Sąd Najwyższy przyjął, iż: „Ustawowe określenie «znęca się» oznacza działanie albo zaniechanie, polegające na umyślnym zadawaniu bólu fizycznego lub dotkliwych cierpień moralnych, powtarzającym się w czasie albo jednorazowym, lecz intensywnym i rozciągniętym w czasie”. W uzasadnieniu innego wyroku Sąd Najwyższy uznał³, że „znamię czasownikowe «znęca się» oznacza, iż występek ten najczęściej jest realizowany przez wielokrotne zamachy (chociaż w sytuacji wyjątkowej wystarczy jednorazowy zamach)”.

Znęcanie się fizyczne

Znęcanie się fizyczne polega na zadawaniu cierpień ciału drugiego człowieka w różny sposób. Może ono na przykład przybierać postać bicia, kopania, szczypania, gryzienia, duszenia, przypalania (żelazkiem, papierosem lub innymi przedmiotami), popychania, targania za włosy, wykręcania rąk, wiązania rąk lub nóg, rzucania o ścianę lub podłogę, zmuszania do wykonywania upokarzających czynności, opluwania, wyrzucania z domu, zamykania w ciemnych pomieszczeniach, wystawiania na zimno, ograniczania pożywienia⁴, rzucania przedmiotami, wyrywania włosów⁵.

Przemoc traktowana jako znęcanie się fizyczne może mieć też charakter pośredni. Oznacza to, że może być stosowana bezpośrednio w celu wywarcia presji psychicznej na ofiarę. Może to być zmiana zamków w mieszkaniu i tym samym pozbawienie pokrzywdzonego dostępu do schronienia, odcięcie wody, odcięcie energii, gazu⁶.

Znęcanie się psychiczne

Znęcanie psychiczne polega na zadawaniu cierpień psychice ofiary, na przykład poprzez obrażanie, poniżanie, wyszydzanie, straszenie, emocjonalne odrzucanie, niewpuszczanie do domu, odmawianie zaspokajania podstawowych potrzeb⁷. To również wzbudzanie u ofiary przestępstwa poczucia zagrożenia, niepokoju, obawy o własny los i własne mienie, grożenie, używanie inwektyw, uprzykrzanie jej życia, robienie jej na złość.

Znęcaniem psychicznym będzie także np. zabieranie emerytury osobie starszej i pozbawienie jej pewnej samodzielności, odmowa wydania takich pieniędzy na żądanie, złośliwe odkręcanie wody w mieszkaniu, trzaskanie drzwiami, włączanie światła w późnych godzinach nocnych i hałasowanie w pomieszczeniach, w których śpi pokrzywdzony po to, aby go wybudzić, zwłaszcza gdy konieczne jest wstawanie wczesnym rankiem, prowokowanie do kłótni, czynienie na złość, celowe wyprowadzanie z równowagi, przyjeżdżanie do miejsca zatrudnienia osoby pokrzywdzonej i wykrzykiwanie pod jej adresem wulgarnych słów, śledzenie pokrzywdzonego.

Z orzecznictwa wynika również, że za znęcanie się psychiczne można uznać organizowanie przez sprawcę libacji alkoholowych, celowe zanieczyszczanie mieszkania, które sprząta osoba pokrzywdzona. Choć w tym przypadku orzecznictwo sądowe nie jest jednolite, to zachowania, jeśli przybierają intensywną postać, niewątpliwie mogą stanowić formę dręczenia osoby pokrzywdzonej, uprzykrzania jej życia. To z kolei ma poważny wpływ na jej psychikę, powodując u niej poczucie bezsilności i beznadziei.

Za znęcanie psychiczne uznaje się w orzecznictwie również zabijanie na oczach dzieci należących do nich zwierząt (zob. wyrok SA w Katowicach z 22.06.2006 r., II AKa 199/06)⁸.

Nie ma wątpliwości co do tego, że znęcanie się (zarówno fizyczne, jak i psychiczne) może być popełnione zarówno przez działanie, jak i przez zaniechanie.

Złośliwe niepokojenie

Zachowania, które nie są na tyle intensywne, aby zostały przez organy ścigania uznane za wyczerpujące znamiona przestępstwa znęcania, mogą stanowić podstawę odpowiedzialności wykroczeniowej, głównie na podstawie art. 107 Kodeksu wykroczeń, który odnosi się do tzw. złośliwego niepokojenia. Omawiany przepis dotyczy nieakceptowalnych zachować wobec osób najbliższych ⁹. Zgodnie z art. 115 § 11 Kodeksu karnego osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu. Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego wyrażonym w uchwale (7) z dnia 25.02.2016 r., I KZP 20/15, OSNKW 2016/3, poz. 19: Zawarty w art. 115 § 11 k.k. zwrot «osoba pozostająca we wspólnym pożyciu» określa osobę, która pozostaje z inną osobą w takiej relacji faktycznej, w której pomiędzy nimi istnieją jednocześnie więzi duchowe (emocjonalne), fizyczne oraz gospodarcze (wspólne gospodarstwo domowe). Ustalenie istnienia takiej relacji, tj. «pozostawania we wspólnym pożyciu», jest możliwe także wtedy, gdy brak określonego rodzaju więzi jest obiektywnie usprawiedliwiony. Odmienność płci osób pozostających w takiej relacji nie jest warunkiem uznania ich za pozostających we wspólnym pożyciu w rozumieniu art. 115 § 11 k.k.

Jeśli chodzi o pojęcie „stosunku zależności”, to warto wskazać uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 9.06.1976 r., VI KZP 13/75, OSNKW 1976/7–8, poz. 86: Stosunek zależności od sprawcy […] zachodzi wówczas, gdy pokrzywdzony nie jest zdolny z własnej woli przeciwstawić się znęcaniu i znosi je z obawy przed pogorszeniem swoich dotychczasowych warunków życiowych (np. utratą pracy, środków utrzymania, mieszkania, rozłąką lub zerwaniem współżycia ze sprawcą). Stosunek tego rodzaju może istnieć z mocy prawa (np. w razie ustanowienia opieki lub umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej) albo na podstawie umowy (np. między pracodawcą a pracownikiem, najemcą a wynajmującym). Może też wynikać z sytuacji faktycznej, stwarzającej dla sprawcy sposobność znęcania się przy wykorzystaniu nad ofiarą przewagi, jaką mu daje łącząca ich więź materialna, osobista lub uczuciowa.

Typy kwalifikowane przestępstwa znęcania się

Przestępstwo kwalifikowane to takie, które posiada jakieś cechy dodatkowe, które powodują, że jest ono społecznie niebezpieczniejsze od przestępstwa w wersji podstawowej. Kara za przestępstwo kwalifikowane jest również odpowiednio wyższa. Przykładem może być przestępstwo znęcania się nad rodziną (typ podstawowy) i przestępstwo znęcania się nad rodziną ze szczególnym okrucieństwem (typ kwalifikowany).

Typem kwalifikowanym przestępstwa znęcania się jest znęcanie się nad osobą nieporadną ze względu na jej wiek, stan psychiczny lub fizyczny (§ 1a). Typ ten został wprowadzony do Kodeksu karnego ustawą z 23.03.2017 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz ustawy – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. poz. 773). Osoba nieporadna to osoba, która z powodu swoich właściwości fizycznych, takich jak: wiek, kalectwo, obłożna choroba lub właściwości psychicznych (np. upośledzenie umysłowe, niedorozwój), nie ma możliwości samodzielnie ani decydować o swoim losie, ani zmieniać swojego położenia. Nieporadność może być całkowita lub częściowa, może mieć charakter trwały lub przemijający¹⁰.

Drugim typem kwalifikowanym (art. 207 § 2) jest znęcanie się ze szczególnym okrucieństwem. Pojęcie „szczególnego okrucieństwa” ma charakter ocenny. W orzecznictwie ugruntowany jest pogląd, że „szczególne okrucieństwo” powinno być odnoszone do zachowania wyjątkowo drastycznego i odrażającego, przy czym znamieniem kwalifikującym jest nie samo „okrucieństwo” (zwykłe okrucieństwo), lecz okrucieństwo „szczególne”, które jest określeniem stopniowalnym tego znamienia¹¹. Kolejny typ kwalifikowany z art. 207 § 3 jest to przestępstwo materialne, którego skutkiem jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie (może to być dokonany lub usiłowany zamach samobójczy)¹². Decyzja samobójcza pokrzywdzonego, której wyrazem jest targnięcie się na własne życie jako następstwo znęcania się (art. 207 § 3 k.k.) oznacza co najmniej świadomość możliwości odebrania sobie życia wskutek określonego zachowania i godzenie się na własną śmierć¹³.

Przypisy

¹ Dz.U.2022.1138 t.j. z dnia 2022.05.30.
² VI KZP 13/75, OSNKW 1976/7–8, poz. 86.
³ Wyrok z dnia 27.02.2002 r., II KKN 17/00, OSNKW 2002/7–8, poz. 55.
⁴ A. Muszyńska [w:] Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, red. J. Giezek, Warszawa 2021.
⁵ M. Mozgawa [w:] M. Budyn-Kulik, P. Kozłowska-Kalisz, M. Kulik, M. Mozgawa, Kodeks karny. Komentarz aktualizowany, LEX/el. 2023.
⁶ J. Lachowski, op.cit.
⁷ M. Mozgawa, op.cit.
⁸ J. Lachowski [w:] Kodeks karny. Komentarz, wyd. III, red. V. Konarska-Wrzosek, Warszawa 2020.
⁹ M. Mozgawa, op.cit.
¹⁰ Uchwała SN z 9.06.1976 r., VI KZP 13/75.
¹¹ Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 8 lipca 2021 r. II AKa 313/20.
¹² M. Mozgawa, op.cit.
¹³ Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 marca 2014 r. IV KK 316/13, OSNKW 2014/11/82.