Przestępstwa na testamentach cz. 2

Testament sporządzony pod wpływem groźby jest nieważny. W prawie spadkowym przy badaniu okoliczności nieważności testamentu groźba określana jest bardzo szeroko. Wykazuje ona pewne różnice względem groźby karalnej określonej przepisami prawa karnego.

Beneficjent spadku może zostać uznany za osobę niegodną w wypadku nakłonienia spadkodawcy podstępem lub groźbą do sporządzenia lub odwołania testamentu bądź przeszkodzenia mu w tych czynnościach. Dana osoba musi rzeczywiście wpłynąć na podjęcie decyzji przez spadkodawcę.

Groźba obejmuje nie tylko działania przeciwko samemu spadkodawcy, ale także przeciwko osobom trzecim, które są blisko ze spadkodawcą związane. Bywa, że sądy uznają, iż nie ma charakteru groźby bezprawnej szantaż psychiczny skierowany przez opiekuna faktycznego względem spadkodawcy, że zaniecha udzielania spadkodawcy pomocy, jeżeli ten nie sporządzi testamentu na jego rzecz. Nawet jeśli na opiekunie spoczywał prawny obowiązek opieki (np. wyr. SA w Warszawie z 14.10. 2013 r.). Pogląd ten należy uznać za budzący poważne wątpliwości, bowiem zachowanie takie może być przecież uznawane w okolicznościach danego przypadku za co najmniej sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, a zatem bezprawne.

Zmuszanie do uwzględnienia w testamencie

Najczęściej za groźbę uznaje się zmuszenie, poprzez użycie siły, osoby starszej, niedołężnej do napisania testamentu, w którym zostanie uwzględniony przede wszystkim interes osoby podejmującej się opieki nad testatorem. Ale także w sytuacji, gdy osoba starsza jest schorowana, niesamodzielna i ma świadomość, że nie ma innej osoby, która mogłaby się nią zająć. Osoba starsza obawia się, że zostanie pozostawiona sama sobie w miejscu zamieszkania, bez pomocy.

W takiej sytuacji niewątpliwie należy dostrzec w zachowaniu osoby manipulującej formę groźby skierowanej wobec testatora, choć nie będzie ona ściśle podlegała przepisom prawa karnego. Może jednak skutkować możliwością unieważnienia testamentu. Najważniejsze jest to, że wyrażający groźbę musi wypowiadać słowa odnoszące się do przyszłego potencjalnego działania, które zrealizuje albo też zrealizuje inna osoba zależna od osoby grożącej. W tym względzie należy zwrócić uwagę na fakt, że rzeczywisty zamiar wyrażenia groźby może być ukrywany pod postacią sugestii bądź opinii wyrażającej rzekomo możliwości pomocy testatorowi, tj. rozrządzającego majątkiem w formie testamentu.

Dowody na zaistnienie groźby

W sytuacji, gdy testator nie żyje, a osoba z kręgu spadkobierców chce wykazać groźbę, może się posłużyć różnymi środkami dowodowymi. Może wykorzystać zeznania świadków, co oczywiście często jest utrudnione, mimo że nie muszą to być tzw. świadkowie naoczni. Wynika to z faktu, że zmarli testatorzy często nie mówią innym, nawet osobom niespokrewnionym z ich otoczenia, czego doświadczają.

Jako że groźby muszą być w jakiś sposób skierowane do testatora, wypowiedziane, wyrażone na piśmie, to takim środkiem dowodowym może być jakikolwiek trwały ślad, także w postaci elektronicznej. Najważniejsze jednak jest to, że nie mogą to być jedynie obawy testatora, iż tak może się wydarzyć, o ile nie dokona odpowiedniego zapisu w testamencie.

Groźba, choć jest najczęstszym przestępstwem popełnianym na szkodę testatora, to nie jest ona jedynym przestępstwem. W tym względzie należy pamiętać o odrębnym zapisie znajdującym się w Kodeksie cywilnym, w zakresie uznania za niegodnego spadkobiercy w wyniku popełnienia „ciężkiego przestępstwa”.

Ciężkie przestępstwo

Kodeks karny nie posługuje się pojęciem „ciężkiego przestępstwa”. Termin ten możemy odnaleźć w Kodeksie postępowania karnego, m.in. w art. 258 § 2, który wskazuje, że za ciężkie przestępstwo mogłyby być uznane czyny zabronione zagrożone karą pozbawienia wolności, których górna granica wynosi co najmniej 8 lat. Brak zdefiniowania w przepisach Kodeksu karnego oraz Kodeksu cywilnego pojęcia „ciężkiego przestępstwa” oznacza, że sąd cywilny, który rozpoznaje sprawę o uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia, może dokonać swobodnej oceny, czy przestępstwo popełnione przez dany podmiot jest przestępstwem ciężkim. Oznacza to, że nie istnieje lista tych przestępstw, do której moglibyśmy się odwołać. O tym, czy przestępstwo może być uznane za ciężkie, decydują okoliczności konkretnej sprawy.

Wpływ na kwalifikację przestępstwa jako „ciężkiego” może mieć charakter nasilenia złej woli spadkobiercy, okrucieństwa w działaniu, chęci poniżenia lub upokorzenia spadkobiercy (wyr. SA w Katowicach z 21.01.2019 r.). Przestępstwo musi być dokonane przeciwko spadkodawcy.

W orzecznictwie jako przestępstwo przeciwko spadkodawcy o takim charakterze uznano m.in. znęcanie się psychiczne żony nad mężem, w postaci uporczywego i złośliwego ograniczenia kontaktów z małoletnim dzieckiem, co doprowadziło do targnięcia się przez spadkodawcę na życie małżonki, jej rodziców oraz swoje własne (wyrok Sądu Najwyższego z 23.3.2016 r. III CSK 80/15). Należy dopuścić możliwość, iż przestępstwo skierowane jest przeciwko osobie najbliższej spadkodawcy, ale w rzeczywistości może zostać zakwalifikowane jako przestępstwo skierowane również bezpośrednio przeciwko samemu spadkodawcy. Z taką sytuacją mamy do czynienia, gdy popełniona zbrodnia dotycząca osoby najbliższej wywołuje rozstrój zdrowia bądź chorobę psychiczną u spadkodawcy.

Testament potwierdzony notarialnie

Zrozumienie kluczowych aspektów prawnych związanych z testamentami oraz przestępstwami, które mogą zostać popełnione w związku z testamentami, jest kluczowe dla ochrony praw spadkobierców. Ponadto gwarantuje, że wola spadkodawcy zostanie zrealizowana zgodnie z jego życzeniami. Wiedza ta jest także niezbędna do uniknięcia pułapek prawnych i potencjalnych konsekwencji prawnych. Aby zminimalizować ryzyko przestępstw związanych z testamentami, zaleca się skorzystanie z usług notariusza przy sporządzaniu testamentu. Notariusz może potwierdzić tożsamość spadkodawcy, zapewnić, że spadkodawca sporządza testament dobrowolnie i bez nacisku, oraz zarejestrować ten dokument w odpowiednich rejestrach prawnych.