Prawa i obowiązki małżeńskie – wybrane zagadnienia

Małżeństwo to szczególna więź, która łączy dwoje ludzi. To także prawa i obowiązki, które w  równej mierze dotyczą obojga małżonków. W Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym zapisany jest model prawny małżeństwa. 

 

Jednym ze skutków zawarcia małżeństwa jest pojawienie się po stronie obojga małżonków prawnych obowiązków i uprawnień małżeńskich. Regulują je przepisy Działu II ustawy z dnia 25 lutego 1964 roku Kodeks rodzinny i opiekuńczy (1). Małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w małżeństwie. Są zobowiązani do wspólnego pożycia, wzajemnej pomocy i wierności oraz współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli (2). Regulacje, o których mowa kształtują model prawny małżeństwa. W osobistej sferze małżonkowie powinni darzyć siebie nawzajem szacunkiem, szczerością i zaufaniem ponieważ takie postawy i zachowania sprzyjają harmonii współżycia rodzinnego.  

Poza równością małżonków, w polskim prawie rodzinnym są zapisane zasady monogamii, świeckości małżeństwa, trwałości związku. Małżonków powinna łączyć szczególna więź, przejawiająca się we wspólnocie fizycznej, ekonomicznej, duchowej i emocjonalnej.  Obowiązki wymienione w art. 23 k.r.o. są wyliczone przykładowo. Oznacza to, że nie wyczerpują wszystkich zachowań małżonków wobec siebie, jakie powinni podejmować dla dobra małżeństwa i założonej rodziny. Warto podkreślić, że obowiązek wzajemnej pomocy dotyczy także małżonków żyjących w separacji sądowej. Separacja nie powoduje zerwania węzła małżeńskiego, a małżonkowie nie mogą w tym okresie zawrzeć małżeństwa z inną osobą.  

U podstaw instytucji małżeństwa powinna leżeć silna więź emocjonalna między małżonkami. W swoim założeniu posiada ona (głęboko ugruntowany w zasadach moralnych i tradycji kulturowej) obowiązek udzielenia bezwarunkowego wsparcia małżonkowi w trudnych (a niezawinionych przez niego) sytuacjach życiowych. Wspólnota małżeńska zakłada w warstwie emocjonalnej daleko idącą empatię dla cierpień współmałżonka i powinność udzielenia mu bezinteresownej pomocy. Ta idea małżeństwa jako związku życiowego opartego na więzi rodzinnej znajduje wyraz prawny w art. 23 k.r.o. Zgodnie z tym artykułem małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w małżeństwie, są obowiązani do wspólnego pożycia, do wzajemnej pomocy i wierności oraz do współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli. Zatem jednym z zasadniczych elementów kształtujących małżeństwo jako węzeł prawny jest obowiązek udzielenia pomocy w skrajnych sytuacjach życiowych (3). 

 

Zasada równości 

Zasadę równości praw i obowiązków małżonków (tzw. zasadę egalitaryzmu) w zawartym przez nich związku kształtuje nie tylko wspomniany wyżej art. 23 k.r.o., ale również wiele innych przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (jak chociażby – wspólne rozstrzyganie o istotnych sprawach rodziny,  czynności wymagające zgody drugiego małżonka, równe udziały w majątku wspólnym, równe prawa rodzicielskie). Zasada równości w małżeństwie jest obecna zarówno w aktach prawa międzynarodowego, jak i przepisach krajowych. Z zasady równości w małżeństwie wynika m.in. to, że każdy z małżonków ma taki sam katalog praw i obowiązków, i żaden z nich nie ma uprawnień pozwalających na władcze zachowania wobec drugiego. Mąż i żona mogą zgodnie ustalić, w jaki sposób ukształtować wspólne pożycie i działanie dla dobra rodziny, w szczególności takie kwestie jak zakres aktywności zawodowej, główny ciężar wychowania dzieci itp. Żaden z małżonków nie może jednak narzucać preferowanych przez siebie rozwiązań drugiemu. Oznacza to, że nie przysługuje mu żadna władcza kompetencja czy też uprawnienie do jednostronnego przesądzania o tych kwestiach (4). 

 

Wspólne pożycie

Obowiązek wspólnego pożycia jest jednym z zasadniczych elementów właściwego funkcjonowania związku małżeńskiego. To przede wszystkim obowiązek moralny, który ma jednocześnie charakter prawny. Na pożycie małżeńskie składa się wspólność psychiczna, a stosunki fizyczne i gospodarcze między małżonkami są tylko jej przejawem, a więc odbiciem istniejącego pożycia małżeńskiego. Według koncepcji zwanej obiektywną, pożycie małżeńskie obejmuje sferę uczuciową, fizyczną i gospodarczą. Wspólne budowanie nowej rodziny polega na duchowej, fizycznej oraz gospodarczej więzi małżonków, która stanowi cel małżeństwa i umożliwia realizację jego podstawowych zadań. Rozkład pożycia jest zupełny dopiero wtedy, gdy uległy zerwaniu wszystkie wyżej wymienione więzi, jakie łączyły małżonków. Jest to ponadto proces rozłożony w czasie, a nie zdarzenie jednorazowe. Judykatura dopuszcza jednak możliwość uznania, że rozkład pożycia jest zupełny także przy niepełnym zaniku więzi gospodarczej (5). W tradycyjnym ujęciu doktryny i orzecznictwa więź fizyczna wskazywana jest oddzielnie, obok więzi duchowej. 

Jednym z aspektów wspólnego pożycia jest współżycie płciowe i wzajemne zaspokajanie potrzeb seksualnych, które opiera się na zasadzie swoistej wyłączności.  Małżonkowie mają bowiem obowiązek zachowania wierności małżeńskiej, która oznacza wykluczenie osób trzecich ze sfery stosunków seksualnych między nimi (chodzi tu zarówno o stosunki osób odmiennych, jak i tej samej płci) (6). Nie oznacza to jednak w żadnym wypadku obowiązku pożycia seksualnego wbrew woli czy przy braku zgody jednego z małżonków. Wszelkie formy wymuszania pożycia seksualnego (nawet jeśli mówimy o małżeństwie) to formy przemocy seksualnej. Jako naruszenie tego obowiązku traktowane jest również tworzenie pozorów zdrady przez małżonka, a także sytuacja, gdy jedne z małżonków ma kontakty o charakterze seksualnym z osobą trzecią za zgodą drugiego małżonka (7). W doktrynie wyodrębnia się na tle orzecznictwa Sądu Najwyższego następującą zasadę: „osoba pozostająca w związku małżeńskim lub związana uczuciowo z przyszłym małżonkiem powinna powstrzymać się od stosunków płciowych z osobami trzecimi, a nawet unikać sytuacji uzasadniających podejrzenie, że stosunki takie występują” (8). 

 

Wspólnota duchowa

Jest to więź uczuciowa, która łączy oboje małżonków. Jej przejawy to: lojalność, zaufanie, wzajemny szacunek, wierność. Istnienie pomiędzy małżonkami więzi uczuciowej, zwanej także emocjonalną, psychiczną czy duchową, pozwala oczekiwać i wymagać od małżonków określonych zachowań względem siebie. Z pewnością należy do nich zaliczyć emocjonalne wspieranie drugiego małżonka, bezinteresowność, pomoc, poświęcenie, szczerość.   

 

Wierność

Obowiązek zachowania wierności oznacza zakaz utrzymywania kontaktów seksualnych z osobami trzecimi. Co istotne, orzecznictwo wyraźnie wskazuje, że nie tylko zdrada fizyczna oznacza naruszenie obowiązku wierności. Jest nią także każde zachowanie małżonka, które mogłoby wskazywać na pozory złamania tego obowiązku. Naruszenie obowiązku wierności to także nawiązywanie zbyt bliskich relacji emocjonalnych czy uczuciowych z osobą trzecią w zakresie, w którym przekracza to zwyczajowo przyjętą obyczajowość i przyzwoitość, w szczególności jeżeli takiej relacji towarzyszą pocałunki czy wyznania miłości (9). Podstawowym obowiązkiem każdego z małżonków jest powstrzymanie się od kontaktów seksualnych z osobami trzecimi. Za naruszenie tego obowiązku uważa się również stwierdzenie pozorów naruszenia obowiązku wierności przez jednego z małżonków. Naruszeniem w tym zakresie jest także wejście z osobą trzecią w relację emocjonalną zabarwioną erotycznie, niezależnie od tego, czy więź taka przeradza się następnie w stosunki płciowe (10). Orzeczenie separacji nie uchyla obowiązku zachowania wierności w rozumieniu tego pojęcia na tle art. 23 k.r.o. (11). 

 

Współdziałanie dla dobra rodziny

Obowiązek współdziałania dla dobra rodziny jest obowiązkiem o charakterze alimentacyjnym i oznacza zaangażowanie w działania współmałżonka oraz udzielanie mu wsparcia – emocjonalnego, organizacyjnego, fizycznego – w każdej sytuacji. Konkretyzacja tego obowiązku znajduje się w przepisach art. 27-29 k.r.o. Współdziałanie dla dobra rodziny obejmuje czynności, które są wymagane, aby rodzina mogła sprawnie funkcjonować i zaspokajać potrzeby jej członków o charakterze emocjonalnym i materialnym. Zaspokajanie potrzeb rodziny to m.in. wychowywanie dzieci, powstrzymywanie się od zachowań, które mogłyby narazić rodzinę na straty np. finansowe, zaangażowanie w organizację i wykonywanie bieżących zadań związanych z funkcjonowaniem członków rodziny. Małżonkowie współdziałają dla dobra rodziny także poprzez wspólne sprawowanie władzy rodzicielskiej (art. 93 § 1 k.r.o.), w tym wspólne rozstrzyganie o istotnych sprawach dziecka (art. 97 § 2 k.r.o.).  

Współdziałanie to również ułatwienie pracy zarobkowej współmałżonkowi, dzięki której rodzina ma środki do życia i stabilizację finansową. Obowiązek ten spełnia nie tylko żona pomagająca mężowi, ale i mąż, który ułatwia żonie kontynuację pracy zawodowej pomimo urodzenia dziecka. A także ułatwia jej uzyskanie kwalifikacji zawodowych i pomaga  w gospodarstwie domowym. Warto podkreślić, że zgodnie z przyjętym stanowiskiem judykatury, obowiązek przewidziany w art. 23 k.r.o. może być wyłączony, jeżeli zachowanie, które jest wynikiem choroby psychicznej małżonka, uzasadnia zwolnienie z tego obowiązku drugiego z małżonków (12).  Nie można dopuszczać do sytuacji, że dana osoba, będąc prawnie zobowiązaną, nie poczuwa się do swoich obowiązków, obowiązki te przejmuje za nią państwo (w postaci przyznania świadczenia pielęgnacyjnego innej osobie). Obowiązek opieki, określony w przypadku małżonków w art. 23 i 27 k.r.o. oraz obowiązek alimentacyjny dzieci polega na tym, że jeden podmiot ma prawo domagać się jej sprawowania, natomiast drugi podmiot zobowiązany jest żądanie to zaspokoić. Wypełnianie takiego obowiązku może przybrać postać zarówno świadczeń dobrowolnych, jak i zasądzenia ich przez sąd (13). Oboje małżonkowie obowiązani są, każdy według swoich sił oraz możliwości zarobkowych i majątkowych, przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny. Zadośćuczynienie temu obowiązkowi może polegać także, w całości lub w części, na osobistych staraniach dotyczących wychowania dzieci i na pracy we wspólnym gospodarstwie domowym (14).  

Przy ustalaniu zakresu obowiązków małżonków należy stosować regułę, według której stopa życiowa wszystkich członków rodziny powinna być w zasadzie równa, przy uwzględnieniu usprawiedliwionych potrzeb każdego z nich. Reguła ta nie ma jednak charakteru absolutnego. Kluczowy w tej kwestii jest wyrok SN z 28.01.1998 r., w którym wskazano, że zasada równej stopy życiowej małżonków nie może być rozumiana w sposób czysto matematyczny. Nie można zatem sumować dochodów obojga małżonków i dzielić ich na dwie równe części, w ten sposób zasądzając kwotę dla małżonka, który osiąga mniejsze dochody bez uwzględnienia okoliczności konkretnej sprawy. Ponadto należy uwzględnić to, że każdy z małżonków ma obowiązek wykorzystywać swoje możliwości uzyskania dochodów i w pierwszej kolejności powinien zaspokajać swoje potrzeby własnymi siłami (15). Jeżeli jeden z małżonków pozostających we wspólnym pożyciu nie spełnia ciążącego na nim obowiązku przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny, sąd może nakazać, ażeby wynagrodzenie za pracę albo inne należności, które przypadają temu małżonkowi były w całości lub w części wypłacane do rąk drugiego małżonka. Nakaz taki zachowuje moc, mimo ustania po jego wydaniu wspólnego pożycia małżonków. Sąd może jednak na wniosek każdego z małżonków zmienić go albo uchylić (16).  

Jeżeli prawo do mieszkania przysługuje jednemu małżonkowi, drugi małżonek jest uprawniony do korzystania z tego mieszkania w celu zaspokojenia potrzeb rodziny. Przepis ten stosuje się odpowiednio do przedmiotów urządzenia domowego (17). Z racji zawarcia małżeństwa współmałżonek uzyskuje własne prawo do zajmowanego mieszkania drugiego małżonka oraz przedmiotów urządzenia domowego. Prawo to ma charakter wyłącznie osobisty i polega na korzystaniu z mieszkania w celu zaspokojenia potrzeb rodziny (18). Uprawnienie, które wynika z omawianego przepisu, nie ma charakteru rzeczowego, a więc nie stanowi tytułu prawnego do nieruchomości. Ma ono natomiast charakter prawa podmiotowego względnego. Uprawnienie do korzystania z mieszkania jest pochodnym prawem wobec prawa podmiotowego do lokalu, które przysługuje drugiemu małżonkowi. Wskazywany przepis przyznaje jednemu z małżonków, któremu nie przysługuje prawo do mieszkania, roszczenie do drugiego z nich, któremu takie prawo przysługuje, o dopuszczenie go do korzystania z mieszkania. Uprawnienie jednego małżonka nie ogranicza natomiast drugiego z nich, któremu przysługuje prawo do mieszkania służącego lub które może służyć do zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych rodziny, do rozporządzenia tym prawem. W szczególności rozporządzenie takie nie wymaga zgody drugiego z małżonków (19). Małżonek, którego prawo do korzystania z mieszkania wynika z art. 281 zdanie pierwsze k.r.o., jest zatem lokatorem w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy z 2001 roku o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i zmianie Kodeksu cywilnego (20). O istotnych sprawach rodziny małżonkowie decydują wspólnie. W przypadku braku porozumienia każdy z nich może zwrócić się o rozstrzygnięcie do sądu (21). 

 

Przypisy:

1. Dz.U. z 2023 r. poz. 2809 z późn. zm.
2. Art. 23 k.r. i o.
3. Wyrok SA w Szczecinie z 24.10.2018 r., I ACa280/18, LEX nr 2668160
4. M. Fras[w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz aktualizowany, red. M. Habdas, LEX/el. 2023, art. 23.
5. Tamże.
6. Tamże.
7. Tamże.
8. A. Łopatka, Z. Ziembiński, Próba systematyzacji zasad współżycia społecznego, PiP1957/4–5, s. 817.
9. M. Fras, op.cit., art. 23.
10. Wyrok SA w Gdańsku z 13.07.2020 r., I ACa188/18, LEX nr 3316486.
11. B. Czech, Wierność małżeńska a kwestia winy rozkładu pożycia, PS 2007, nr 5, s. 5.
12. M. Fras, op.cit., art. 23.
13. Wyrok WSA w Gliwicach z 12.04.2023 r., II SA/Gl177/23, LEX nr 3550454.
14. Art. 27 k.r.o.
15. M. Fras, op.cit., art. 27.
16. Art. 28 k.r.o.
17. Art. 28 k.r.o.
18. Wyrok SA w Warszawie z 28.04.2021 r., I ACa4/21, LEX nr 3240510.
19. Wyrok NSA z 7.04.2022 r., II OSK 1015/19, LEX nr 3349283.
20. Wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi z 13.06.2019 r., III Ca 110/19, LEX nr 2722402.
21. Art. 24 k.r.o.