Odpowiedzialność prawna za szkody wyrządzone przez małoletnich

Wszyscy jesteśmy odpowiedzialni za swoje czyny, ale odpowiedzialność małoletnich jest specyficzna i różni się od odpowiedzialności osób pełnoletnich. Rodzice muszą być świadomi, że odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez małoletnich może spoczywać również na nich. Jak wygląda to w prawie cywilnym i karnym?

Odpowiedzialność prawna za szkody wyrządzone przez nieletnich jest kwestią, która budzi wiele wątpliwości zarówno wśród rodziców, jak i osób, które doświadczyły różnego rodzaju szkód. Prawo w tym zakresie jest skomplikowane i wymaga zrozumienia zarówno pojęcia odpowiedzialności cywilnej, jak i zasad odpowiedzialności prawnej nieletnich.

Odpowiedzialność cywilna

Odpowiedzialność cywilna to obowiązek naprawienia szkody, która powstała w wyniku niewłaściwych działań lub zaniechań. Może dotyczyć zarówno szkód majątkowych (rzeczowych, finansowych), jak i niemajątkowych (ból, cierpienie).

Odpowiedzialność cywilna może wynikać zarówno z czynów niedozwolonych (np. uszkodzenie mienia, przemoc), jak i niewywiązania się z umów. Według polskiego prawa małoletni (osoba poniżej 18. roku życia) może być pociągnięta do odpowiedzialności cywilnej, ale istnieją pewne ograniczenia.

Zgodnie z Kodeksem cywilnym, odpowiedzialność za czyny niedozwolone małoletnich zależy od ich wieku. Dzieci poniżej 13. roku życia nie ponoszą odpowiedzialności cywilnej za swoje czyny. W przypadku szkód wyrządzonych przez takie dzieci, odpowiedzialność zwykle spoczywa na ich rodzicach lub opiekunach prawnych, chyba że wykażą, że szkoda powstała pomimo należytego dozoru.

Osoby pomiędzy 13. a 17. rokiem życia mogą ponosić odpowiedzialność cywilną, ale tylko wtedy, gdy można wykazać, że w chwili popełnienia czynu były zdolne do rozpoznania znaczenia swojego czynu i kierowania swoim zachowaniem. Kluczowy w tej sytuacji jest fakt, że nie jest to automatyczna odpowiedzialność. Musi być dokonana ocena okoliczności faktycznych i psychofizycznych dziecka. W postępowaniu sądowym biegły dokonuje oceny rozwoju psychofizycznego dziecka, a sąd uwzględnia całość okoliczności faktycznych sprawy i dokonuje oceny możliwości ponoszenia odpowiedzialności w konkretnym przypadku.

Zasada odpowiedzialności

Zasada odpowiedzialności rodziców za szkody wyrządzone przez ich dzieci jest zasadą „odpowiedzialności z tytułu ryzyka”. Oznacza to, że rodzice odpowiadają za szkodę niezależnie od swojej winy, chyba że wykażą, iż szkoda powstała pomimo należytego dozoru. Przy ocenie, czy dozór był należyty, sąd bierze pod uwagę wiek, dojrzałość i indywidualne cechy dziecka, a także okoliczności konkretnego przypadku. Rodzice mogą być zwolnieni z odpowiedzialności, jeśli wykażą, że podjęli wszystkie możliwe środki do zapobieżenia szkodzie. W praktyce jednak sądy są bardzo ostrożne w przyjmowaniu takiego argumentu.

Jeżeli małoletni, jego rodzice lub opiekunowie prawni zostaną uznani za odpowiedzialnych za szkodę, mogą zostać zobowiązani do pokrycia kosztów naprawienia szkody. Może to obejmować koszty naprawy uszkodzonego mienia, odszkodowanie za straty finansowe, a także zadośćuczynienie za krzywdę. W procesie cywilnym osoba poszkodowana musi udowodnić na podstawie zgromadzonych dowodów, że szkoda została spowodowana przez konkretną osobę oraz jaki jest jej wymiar.

Odpowiedzialność karna

Odpowiedzialność wynikająca z sytuacji, w których osoba narusza prawo i powoduje wyrządzenie szkody innej osobie, za co musi ponieść odpowiedzialność i zazwyczaj zrekompensować straty (np. wypadki komunikacyjne spowodowane przez nieostrożność), może niekiedy łączyć się odpowiedzialnością z tytułu czynu zabronionego na gruncie prawa karnego.  W przypadku małoletnich kwestie te reguluje Ustawa z dnia 26 października 1982 roku o postępowaniu w sprawach nieletnich.

Przez przestępstwo w rozumieniu tej ustawy rozumie się czyn zabroniony pod groźbą kary, o którym mowa w Kodeksie karnym albo innej ustawie określającej przestępstwo, jeżeli został popełniony przez osobę, która w czasie jego popełnienia nie miała ukończonych 17 lat. Jeżeli więc małoletni popełni czyn zabroniony pod groźbą kary, postępowanie w tej sytuacji może być prowadzone na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich.

Warto pamiętać, że ustawa ta wprowadza istotne rozróżnienie między osobami poniżej 15. roku życia a osobami, które ukończyły 15, ale nie ukończyły 17 lat.

W pierwszym przypadku, jeżeli nieletni nie ukończył 15 lat, mówi się o „czynach sprzecznych z prawem”, a nie o przestępstwach. Oznacza to, że osoba nieletnia poniżej 15. roku życia nie odpowiada karnie za czyny zabronione, które popełniła. Zgodnie z art. 10 § 2 k.k., nie popełnia przestępstwa, kto w czasie czynu nie ukończył 15 lat.

Przestępstwo popełnione przez osobę, która ukończyła 15, ale nie ukończyła 17 lat, może być przedmiotem postępowania na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, ale ma ono charakter przestępstwa, a nie „czynu sprzecznego z prawem”.

Odpowiedzialność osób małoletnich różni się od odpowiedzialności osób pełnoletnich zarówno w prawie cywilnym, jak i karnym.

Krok w stronę odpowiedzialności

Rodzice i opiekunowie powinni podchodzić odpowiedzialnie do sprawowania opieki nad dziećmi, zwłaszcza w miejscach publicznych. Należy jednak pamiętać, że przytaczany termin nadzór nie oznacza ciągłej kontroli, ale umiejętność dawania dzieciom odpowiedniej przestrzeni do nauki i zabawy z jednoczesnym zapewnieniem im bezpieczeństwa. Trzeba także mieć na uwadze poszanowanie praw innych.

Wielu ekspertów zwraca uwagę na znaczenie aktywnego zaangażowania rodziców w życie swoich dzieci. Pomoc w odrabianiu lekcji, wspólne spędzanie czasu, zainteresowanie się ich hobby czy towarzyszenie w codziennych czynnościach pomaga budować silne i zdrowe relacje, które z kolei mogą przeciwdziałać problematycznym i ryzykownym zachowaniom. Zapobieganie szkodom wyrządzonym przez osoby małoletnie to zadanie dla całej społeczności. Zarówno rodzice, jak i placówki edukacyjne, służby społeczne i całe otoczenie mają tu ważną rolę do odegrania. Wartościowe działania, które uczą empatii, odpowiedzialności, pomagają dzieciom zrozumieć konsekwencje swoich czynów, wzmacniają ich poczucie sprawczości i pomagają lepiej radzić sobie z trudnościami, są krokami we właściwym kierunku.