Dziedziczenie - niegodność, przyjęcie i odrzucenie spadku

Dziedziczenie to temat, który dotyka nas wszystkich w pewnym momencie życia. Często jest to moment pełen emocji, a dodatkowo skomplikowany przez zawiłości prawne. Celem tego tekstu jest wyjaśnienie pewnych z nich, m.in. kiedy i jak można odrzucić spadek oraz jakie są konsekwencje takiego działania.

Dwie ścieżki dziedziczenia

Majątek, który może być dziedziczony, obejmuje szeroki zakres aktywów. Mogą to być nieruchomości, takie jak domy i mieszkania, konta bankowe, akcje, a nawet przedmioty o wartości sentymentalnej. Spadkobiercami mogą być różne osoby, w zależności od życzenia spadkodawcy lub zgodnie z prawem. Mogą to być małżonkowie, dzieci, krewni, a nawet organizacje charytatywne.

Dziedziczenie to proces, w którym majątek osoby zmarłej (zwanej spadkodawcą) przechodzi na jedną lub więcej osób, zwanych spadkobiercami. W prawie krajowym dziedziczenie może nastąpić na dwa sposoby: na podstawie testamentu lub na podstawie ustawy, jeśli testamentu nie ma.

Przykładowo, pani Nowak, która jest wdową i nie ma dzieci, zdecydowała, że jej majątek po śmierci przejdzie na jej bratanka. Aby to osiągnąć, sporządziła testament, w którym jasno określiła swoje życzenie. W tym przypadku bratanek pani Nowak staje się spadkobiercą na podstawie testamentu. Jeśli jednak pani Nowak nie sporządziłaby testamentu, wówczas jej majątek dziedziczyliby najbliżsi krewni zgodnie z kolejnością określoną w ustawie. W takim przypadku mówimy o dziedziczeniu ustawowym.

Niegodność dziedziczenia

W marcu 2022 roku Sąd Okręgowy w Olsztynie wydał wyrok w sprawie, w której spadkodawczyni zmieniła swój testament z 1996 roku, w którym powołała do całości spadku wszystkie swoje dzieci, na nowy testament z 2015 roku – a w nim całość spadku przypadła jednemu z synów. Kluczowym argumentem w sprawie było ustalenie, czy spadkodawczyni była w stanie świadomie i swobodnie podjąć decyzję o sporządzeniu nowego testamentu. Okazało się, że w chwili sporządzenia testamentu z 2015 roku spadkodawczyni cierpiała na chorobę Alzheimera, co mogło wpłynąć na jej zdolność do świadomego podejmowania decyzji. Sąd Rejonowy w Olsztynie uznał, że spadek po zmarłej został nabyty na podstawie testamentu notarialnego z 1996 roku, a więc powodowie i pozwany dziedziczyli majątek w równych częściach. Wskazano również, że pozwany mógł próbować wpłynąć na decyzję spadkodawczyni w celu osiągnięcia korzyści majątkowej.

We wskazanym powyżej przykładzie okoliczności tych jednak bezspornie nie rozstrzygnięto. Mogłyby one doprowadzić do niegodności dziedziczenia.

Sąd Najwyższy wydał we wrześniu 2022 roku wyrok w sprawie dotyczącej pozbawienia zachowku. Wskazał, iż doprowadzenie do eksmisji zaawansowanego wiekiem i schorowanego rodzica, a także zerwanie z nim kontaktów może stanowić podstawę do pozbawienia zachowku. W sprawie podkreślono, że ciężar udowodnienia rzeczywistego charakteru przyczyny wydziedziczenia spoczywa na pozwanym spadkobiercy.

Testament

W obu przedstawianych sprawach pojawia się kontekst sporządzenia testamentu przez spadkobiercę, stąd ważne wydaje się wyjaśnienie, jakie skutki ma niedopełnienie wymogów formalnych testamentu. I tak dla przykładu w czerwcu 2022 roku Sąd Najwyższy wydał postanowienie dotyczące skutków braku daty sporządzenia testamentu własnoręcznego. Zgodnie z treścią postanowienia, brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu, chyba że powstają wątpliwości co do wzajemnego stosunku kilku testamentów.

W omawianej sprawie pojawiły się wątpliwości co do stosunku testamentu własnoręcznego i notarialnego, ponieważ nie można było ustalić, który z nich został sporządzony wcześniej. W związku z tym Sąd uznał, że niedopuszczalne jest przesłuchiwanie świadków i stron w tej kwestii. Każda z przedstawionych wyżej spraw dotyczyła kluczowych kwestii związanych z dziedziczeniem i testamentami. Wszystkie te przypadki podkreślają znaczenie jasności i precyzji w sporządzaniu dokumentów oraz konieczność uwzględnienia zdolności spadkodawcy do świadomego podejmowania decyzji.

Przebaczenie

W ostatnich latach coraz częściej pojawiają się przypadki, w których spadkobiercy są uznawani za niegodnych dziedziczenia z powodu popełnienia ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy. Wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 30 marca 2022 roku (III Ca 1472/20) stanowi ważny punkt odniesienia w tej kwestii. Dokonanie oceny, czy dane przestępstwo można zakwalifikować jako ciężkie, pozostaje w gestii sądu orzekającego w procesie o uznanie spadkobiercy za niegodnego. Sąd cywilny dokonuje samodzielnej oceny, czy przestępstwo jest „ciężkim”. Nawet jeśli spadkobierca nie został skazany w postępowaniu karnym, sąd cywilny może samodzielnie ustalić fakt popełnienia przestępstwa. I tak przestępstwo znęcania fizycznego i psychicznego nad spadkodawcą (art. 207 § 1 k.k.) jest przestępstwem „ciężkim” w rozumieniu art. 928 § 1 pkt 1 k.c.

Z zagadnieniem tym bezsprzecznie związane jest przebaczenie, które w polskim prawie jest pojęciem prawnym, mającym ściśle określone skutki. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 22 września 2022 roku (I ACa 887/21) przynosi ważne wytyczne dotyczące formy przebaczenia udzielonego przez spadkodawcę uprawnionemu do zachowku. W przypadku sporu dotyczącego wydziedziczenia, ciężar udowodnienia przesłanki wydziedziczenia spoczywa na tym, kto się na nią powołuje. Wydziedziczony powinien wykazać, że do wskazanego w testamencie zachowania w rzeczywistości nie doszło. Co ważne, przebaczenie przez spadkodawcę może nastąpić także po wydziedziczeniu go w testamencie i nie musi mieć formy testamentowej. Może ono nastąpić w formie dorozumianej, ale wola przebaczenia powinna wynikać jednoznacznie z okoliczności towarzyszących oświadczeniu spadkodawcy. W omawianej sprawie powódka skierowała przeciwko pozwanemu roszczenie o zapłatę kwoty 420.000 zł tytułem zachowku po zmarłej mamie. Sąd Okręgowy oddalił powództwo, a Sąd Apelacyjny w Poznaniu potwierdził ten wyrok. Kluczowym elementem sprawy były dwa testamenty sporządzone przez spadkodawczynię, w których wydziedziczyła swoje dzieci, w tym powódkę. Relacje między powódką a spadkodawczynią były skomplikowane, co miało wpływ na decyzję sądu. Oba przypadki pokazują, jak skomplikowane i wielowymiarowe mogą być sprawy dziedziczenia.

Dziedziczenie

Bez wątpienia jest jednym z najbardziej kontrowersyjnych środków prawnych w prawie spadkowym jest wydziedziczenie. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 14 kwietnia 2022 roku (I ACa 60/22) dostarcza ważnych wytycznych w zakresie oceny trybu życia wydziedziczonego.

Sąd orzekający o skuteczności wydziedziczenia musi ocenić, czy tryb życia wydziedziczonego był sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. Wielokrotne wchodzenie w konflikty z prawem, pasożytniczy tryb życia czy nadużywanie alkoholu to tylko niektóre z czynników, jakie mogą być brane pod uwagę.

Niejako na uboczu należy wskazać, że każdy spadkobierca ma prawo odrzucenia spadku. Odrzucenie spadku to decyzja, którą można podjąć, gdy nie chcemy lub nie możemy przyjąć majątku po zmarłym. Wiele czynników może wpływać na tę decyzję, np. wartość majątku, długi, a także osobiste uczucia wobec spadkodawcy i innych spadkobierców. Odrzucenie spadku musi nastąpić w formie oświadczenia złożonego przed sądem w terminie 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o swoim prawie do spadku. Ważne jest, aby pamiętać, że decyzja o odrzuceniu spadku jest ostateczna i nieodwracalna.

Jeśli stoisz przed decyzją o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, pamiętaj, że nie musisz tego robić samodzielnie. Istnieje wiele organizacji i miejsc, które mogą Ci pomóc zrozumieć Twoje prawa i możliwości działania.