Prawo karne w sprawach porwań rodzicielskich

Rzeczypospolita Polska, będąc stroną Konwencji o prawach dziecka, a przy tym przewidując szereg zapisów w konstytucji, w których uwzględnia dobro rodziny oraz zapewnia ochronę praw dziecka, wyraża szacunek do prawa dziecka, odseparowanego od jednego lub obojga rodziców, do utrzymywania regularnych i bezpośrednich kontaktów z rodzicami z wyjątkiem tych sytuacji, gdy jest to sprzeczne z interesem dziecka.  

Przestępstwo z art. 211 kodeksu karnego

Przestępstwo to może być popełnione w sposób alternatywny i polegać może na uprowadzeniu lub zatrzymaniu.

Uprowadzeniem zasadniczo jest wyjęcie dziecka spod opieki lub nadzoru, wbrew woli osoby sprawującej, polegające na zmianie jej miejsca pobytu, przez co osoba uprawniona jest pozbawiona możliwości faktycznego sprawowania władzy nad dzieckiem.

Z kolei zatrzymanie polega na skłonieniu lub zmuszeniu osoby pozostającej pod opieką do pozostania w miejscu, w którym przebywa, wbrew woli osoby uprawnionej. W rezultacie niemożliwe jest wykonywanie opieki nad dzieckiem. Rodzic może nie posiadać wiedzy, gdzie jego dziecko przebywa, a nawet gdy taką wiedzę ma, nie ma możliwości faktycznego utrzymywania z nim kontaktu.

Porwanie rodzicielskie w pierwszym wypadku jest jednocześnie zaginięciem dziecka. W zależności od zaistniałych okoliczności policja klasyfikuje osobę zaginioną do jednej z trzech kategorii, która determinuje dalszy sposób działania podejmowany przez służby. Wśród elementów istotnych dla odpowiedniej kategoryzacji wskazuje się podejrzenie popełnienia na szkodę zaginionej osoby przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności, wiek zaginionego np. wyróżnienie małoletnich poniżej 15 lat, rozróżnienie zgłoszenia jako pierwsze bądź kolejne.

Zgłoszenie zaginięcia

Zaginięcie zgłosić może członek rodziny, ale także każda osoba/instytucja, która w zawiadomieniu o podejrzeniu popełnienia przestępstwa uzasadnia okoliczności wskazujące na zagrożenie życia, zdrowia lub wolności osoby zaginionej. Przyjęcie zgłoszenia w takich okolicznościach nie jest uzależnione od jakiegokolwiek upływu czasu od momentu powzięcia wiedzy o zdarzeniu. Poszukiwania zaginionego dziecka zakończone zostaną w momencie jego odnalezienia tj. nawiązania bezpośredniego osobistego kontaktu przez funkcjonariusza policji bądź innych służb, a w przypadku przebywania poza granicami kraju przez przedstawiciela placówki dyplomatycznej Rzeczypospolitej Polskiej lub służb kraju pobytu.

Kto może być sprawcą czynu?

W orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazuje się, że sprawcą czynu zabronionego z art. 211 k.k. może być jedynie rodzic, pozbawiony władzy rodzicielskiej bądź którego władza została ograniczona/ zawieszona. Linię orzeczniczą podtrzymuje nie tak dawny judykat Sądu Najwyższego z dnia 5 września 2019 r., I KZP 7/191. W doktrynie pewna część autorów podważa koncepcję, zgodnie z którą nie popełnia przestępstwa rodzic, któremu przysługuje nieograniczona władza rodzicielska. Bez wątpienia tak zawężające rozumienie przepisu z art. 211 k.k. może przyczyniać się do łamania praw jednego z rodziców, narażając dziecko na znaczny uszczerbek.

Wyrażenie zgody na czyn sprawcy przez osobę uprowadzoną lub zatrzymaną nie ma przy tym znaczenia dla bytu czynu zabronionego z art. 211 KK. Osoba uprowadzona lub osoba, którą zatrzymano, nie może sama zrzec się opieki lub nadzoru. Jednakże brak zgody tej osoby może stanowić podstawę do oceny prawnej czynu sprawcy także w kategoriach zamachu na wolność innej osoby (art. 11 § 2 KK). Przedmiotem bezpośredniego działania jest osoba poniżej lat 15 i dziecko poniżej tej granicy wieku podlega ochronie wynikającej z art. 211 k.k. bez względu na stopień dojrzałości psychicznej i fizycznej.

Władza rodzicielska

Prawo do opieki lub nadzoru nad małoletnim poniżej 15 roku życia wiąże się bezpośrednio z kwestią władzy rodzicielskiej. Co prawda kodeks rodzinny i opiekuńczy, nie zawiera legalnej definicji władzy rodzicielskiej, nie wymienia też w katalogu zamkniętym jej wszelkich elementów, to jednak przyjmuje się, że stanowi ona szczególnego rodzaju więź prawną między rodzicami a ich dziećmi. Na jej treść składają się: piecza nad osobą dziecka, piecza nad jego majątkiem, reprezentacja (przedstawicielstwo ustawowe). Należy jednak zwrócić uwagę, że rodzice mają względem dziecka pewne prawa i obowiązki, które nie są objęte władzą rodzicielską np. prawo do osobistej styczności z dzieckiem ( art. 113 KRO), które jest ich prawem osobistym.

Miejsca pobytu dziecka

Dla rozstrzygnięcia, czy na podstawie art. 211 KK możliwa jest odpowiedzialność karna rodzica, który uprowadza lub zatrzymuje swoje dziecko wbrew woli drugiego z rodziców lub osoby trzeciej, istotne jest odniesienie do miejsca pobytu dziecka. Pojęcie to należy odróżnić od miejsca zamieszkania, które określają przepisy art. 25 i art. 26 k.c. I tak miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której osoba ta przebywa z zamiarem stałego pobytu. Inaczej niż w przypadku miejsca pobytu, które ma charakter bardziej szczegółowy dotyczący konkretnego miejsca (adresu).

W odniesieniu do dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską zasadą jest, że jego miejsce zamieszkania jest tożsame z miejscem zamieszkania rodziców/opiekunów. Jeżeli władza rodzicielska przysługuje na równi obojgu rodzicom mającym osobne miejsce zamieszkania, miejsce zamieszkania dziecka jest u tego z rodziców, u którego dziecko stale przebywa. Jeżeli dziecko nie przebywa stale u żadnego z rodziców, jego miejsce zamieszkania określa sąd opiekuńczy.  

Co nie stanowi przestępstwa?

Wobec tego, iż kodeks karny stanowi, że przestępstwa nie stanowi czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma, jako przykład niekaralności czynu z tego powodu wskazać można zachowanie rodzica, któremu przysługuje prawo do kontaktu, polegające na nieznacznym przedłużeniu kontaktu, niż wynikałoby to z postanowienia sądu w tym przedmiocie bądź uzgodnienia z drugim rodzicem. Co nie zmienia faktu, iż notoryczność takiego zachowania uprawnia stronę do wystąpienia ze stosownym wnioskiem o charakterze cywilnoprawnym, w zakresie zobowiązania drugiej strony do przestrzegania postanowienia o kontaktach pod zagrożeniem karą pieniężną.

Ściganie Przestępstwa

Ustawodawca przestępstwo z art. 211 k.k. ustanowił przestępstwem ściganym z urzędu, co oznacza, że w momencie uzyskania wiedzy w przedmiocie popełnienia przestępstwa, organy powołane do ścigania przestępstw zobligowane są do prowadzenia postępowania przygotowawczego. W przypadku braku odmowy wszczęcia postępowania, bądź w przypadku zakończenia postępowania w postaci jego umorzenia, pokrzywdzonemu rodzicowi przysługuje zażalenie, które zobowiązany jest złożyć w terminie 7 dni od otrzymania postanowienia.

Inne kraje europejskie

Nie wszystkie kraje europejskie zawierają tożsame do polskich rozwiązań prawnych w zakresie odpowiedzialności karnej rodzica dopuszczającego się uprowadzenia dziecka. W niektórych krajach bez względu na zakres przysługujących rodzicowi praw rodzicielskich działanie takie jest czynem zabronionym pod groźbą odpowiedzialności karnej.