Podstawy i zasady ingerencji sądu rodzinnego we władzę rodzicielską. Ograniczenie władzy rodzicielskiej

Zgodnie z art. 109 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej: k.r.o.) w przypadku zagrożenia dobra dziecka sąd opiekuńczy wydaje odpowiednie zarządzenia.

Może w szczególności:

1. zobowiązać rodziców (oraz małoletniego) do określonego postępowania, w szczególności do pracy z asystentem rodziny, realizowania innych form pracy z rodziną, skierować małoletniego do placówki wsparcia dziennego, określonych w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej lub skierować rodziców do placówki albo specjalisty zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń;
2. określić, jakich czynności rodzice nie mogą dokonywać bez zezwolenia sądu, albo poddać rodziców innym ograniczeniom, jakim podlega opiekun;
3. poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego;
4. skierować małoletniego do instytucji lub organizacji powołanej do przygotowania zawodowego, lub do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi;
5. zarządzić umieszczenie małoletniego w pieczy zastępczej, lub w zakładzie opiekuńczo-leczniczym, w zakładzie pielęgnacyjno-opiekuńczym lub w zakładzie rehabilitacji leczniczej.[1] Umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej może nastąpić jedynie wówczas, gdy uprzednio stosowane inne, łagodniejsze środki, oraz formy pomocy rodzicom dziecka, o których mowa w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, nie doprowadziły do usunięcia stanu zagrożenia dobra dziecka, chyba że konieczność niezwłocznego zapewnienia dziecku pieczy zastępczej wynika z poważnego zagrożenia dobra dziecka, w szczególności zagrożenia jego życia lub zdrowia. Umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej wbrew woli rodziców wyłącznie z powodu ubóstwa nie jest dopuszczalne. Dziecko umieszcza się w pieczy zastępczej do czasu zaistnienia warunków umożliwiających jego powrót do rodziny albo umieszczenia go w rodzinie przysposabiającej.[2]
6. powierzyć zarząd majątkiem małoletniego ustanowionemu w tym celu kuratorowi.[3]

Art. 109 k.r.o. uzależnia ograniczenie władzy rodzicielskiej od przesłanki zagrożenia dobra dziecka. Ingerencja sądu na tej podstawie nie jest natomiast zależna od tego, czy zagrożenie dobra dziecka zostało spowodowane zawinionym działaniem rodziców czy nie. Nie ma też charakteru represyjnego.[4]

Cel ograniczenia władzy rodzicielskiej

Celem ograniczenia władzy rodzicielskiej jest ochrona dziecka, ale także niesienie pomocy rodzicom dla właściwego wykonywania tej władzy. Z treści tego przepisu wynika również dyrektywa profilaktycznego działania sądu nakazująca podjęcie ingerencji w sferę władzy rodzicielskiej już w razie zagrożenia dobra dziecka, by zapobiec ujemnym skutkom niewłaściwego lub nieudolnego jej sprawowania. Sąd opiekuńczy na podstawie art. 109 k.r.o. może wydać w formie postanowienia każde zarządzenie, jakiego w danych okolicznościach wymaga dobro dziecka.

Chociaż kodeks rodzinny i opiekuńczy nie określa ingerencji w sferę władzy rodzicielskiej na podstawie jego art. 109 ograniczeniem władzy rodzicielskiej, to termin ten (użyty w art. 579 k.p.c.), jako oddający najpełniej istotę zarządzeń wydawanych w oparciu o wymieniony przepis, został przyjęty na ich określenie w piśmiennictwie i judykaturze.

Stosowanie ingerencji w oparciu o art. 109 k.r.o. ustawodawca nakazuje już wtedy, gdy dobro dziecka, zarówno w sferze jego interesów osobistych czy też majątkowych, jest zagrożone – sąd opiekuńczy powinien bowiem działać przede wszystkim profilaktycznie przez zapobieganie ujemnym skutkom niewłaściwego sprawowania władzy rodzicielskiej. Tego rodzaju aktywność sądu opiekuńczego nie powoduje utraty władzy rodzicielskiej przez rodziców, gdyż nawet zastosowanie środka najbardziej drastycznego pozostawia rodzicom część atrybutów władzy.[5]

W orzecznictwie oraz literaturze przedmiotu powszechnie przyjmuje się, że zarządzenia wydane na podstawie art. 109 k.r.o. są jedną z form pomocy świadczonej rodzinie przez sąd opiekuńczy.

Decyzje podejmowane przez sąd na podstawie wskazanego przepisu prowadzą jedynie do ograniczenia autonomii rodziców i  nigdy nie prowadzą do całkowitego jej zniesienia bądź zawieszenia. Przesłanka „zagrożenia dobra dziecka” została wprost wymieniona w dyspozycji art. 109 § 1 k.r.o. Zagrożenie to musi być poważne, a ponieważ chodzi o pewien stan hipotetyczny, kiedy dobro nie zostało jeszcze naruszone, zagrożenie musi być realne, niekoniecznie nieuniknione i bezpośrednie.[6]

Z powyższego jednoznacznie wynika fakt prewencyjnego i zapobiegawczego charakteru ograniczenia władzy rodzicielskiej. Podjęcie działań przez sąd rodzinny jest zasadne w każdej sytuacji, w której zidentyfikowano różne nieprawidłowości mogące mieć negatywny wpływ na funkcjonowanie dziecka w rodzinie i społeczeństwie. Te nieprawidłowości dotyczyć mogą interesów osobistych, ale także majątkowych. W przypadku pojawienia się tego rodzaju okoliczności, ustawodawca nałożył na sąd bezwzględny obowiązek działania poprzez wydanie odpowiednich zarządzeń. Może to być każde zarządzenie, które w danych okolicznościach będzie celowe z uwagi na ochronę dobra dziecka i jego konkretną sytuację. Wyraźnie wynika to ze zwrotu „w szczególności”, którym posługuje się art. 109 k.r.o. Sąd wydając decyzję powinien kierować się zasadą subsydiarności, czyli w pierwszej kolejności powinien wykorzystać środki najmniej wkraczającymi w prawa rodziców i życie rodziny. Zasada ta nie będzie miała zastosowania, jeśli w okolicznościach danej sprawy użycie środków łagodniejszych, ze względu na ochronę dobra dziecka, okaże się bezskuteczne oraz bezcelowe. Istotą zarządzeń wydawanych przez sąd rodzinny na podstawie art. 109 k.r.o. jest ochrona dziecka, z jednoczesnym udzielaniem wsparcia rodzicom.

Celem tych rozwiązań jest nawiązanie współpracy z rodzicami, a nie ich karanie czy też stygmatyzowanie. Przepis art. 109 k.r.o. nie ma charakteru represyjnego, nie jest karą, wskazuje sąd jako instytucję niosącą pomoc i wsparcie.[7]

W jakich sytuacjach najczęściej dochodzi do ingerencji sądu rodzinnego?

Analizując orzecznictwo oraz literaturę przedmiotu można wymienić:

• alkoholizm rodzica/rodziców,
• sytuację, kiedy dziecko jest świadkiem konfliktów rodzinnych,
• trudności w nauce,
• dziecko jako świadek stosowania przemocy w rodzinie,
• opuszczanie zajęć szkolnych przez dziecko,
• brak zainteresowania/kontaktu/porzucenie przez rodzica,
• dziecko jako osoba doświadczająca przemocy ze strony rodzica/rodziców,
• dziecko z zaburzeniami rozwojowymi, w tym zaburzeniami psychicznymi,
• choroby przewlekłe,
• konflikty z rodzicami,
• przemoc rówieśnicza/konflikty z rówieśnikami,
• konflikty z nauczycielami/wychowawcami,
• brak diagnozy problemów,
• trudności wychowawcze po stronie rodziców,
• utrudnianie kontaktów z dzieckiem drugiemu rodzicowi,
• włączanie dziecka w konflikty okołorozstaniowe rodziców.

Jakie zarządzenia najczęściej wydaje sąd w przypadku ograniczenia władzy rodzicielskiej?

Można tu wskazać m.in. zobowiązanie rodziców do:

• pracy z asystentem rodziny,
• podjęcia leczenia psychiatrycznego,
• uczestniczenia w warsztatach mających na celu podniesienie kompetencji rodzicielskich,
• współpracy ze szkołą małoletniego,
• uczestniczenia w terapii rodzinnej,
• zapisania/kontynuowania leczenia dziecka,
• powstrzymania się od spożywania alkoholu,
• podjęcia/kontynuowania leczenia odwykowego,
• zapewnienia dziecku pomocy psychologicznej/psychiatrycznej,
• zapewnienia dziecku opieki medycznej,
• zapewnienia dzieciom atmosfery spokoju i poczucia bezpieczeństwa,
• nawiązania kontaktu z poradnią psychologiczno-pedagogiczną,
• poprawy warunków mieszkaniowych,
• uczestniczenia w zajęciach korekcyjno-edukacyjnych dla osób stosujących przemoc w rodzinie.

A także:

• umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka albo instytucjonalnej pieczy zastępczej,
• ustanowienie nadzoru kuratora sądowego,
• określenie obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka.[8]

 

 

[1] Art. 109 § 2 pkt. 1-5 k.r.o.

[2] Art. 1123 oraz 1124 k.r.o.

[3] Art. 109 § 2 pkt. 6 k.r.o.

[4] Postanowienie SN z 13.09.2000 r., II CKN 1141/00

[5] Sygn. akt II Ca 985/15 Postanowienie z dnia 17 listopada 2015 r

[6] J. Ignaczewski [w:] Władza rodzicielska i kontakty z dzieckiem. Komentarz, red. J. Ignaczewski, Warszawa 2012, s. 155–156

[7] Monika Horna-Cieślak, Zarządzenia wydawane przez sąd opiekuńczy na podstawie art. 109 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego jako forma pomocy rodzinie w świetle badania akt sądowych, Prawo w Działaniu Sprawy Cywilne 42/2020 DOI: 10.32041/pwd.4202 s. 38-59.

[8] Tamże