Upadłość konsumencka dla osób pokrzywdzonych przestępstwem 

Niniejszy artykuł ma na celu omówienie problematyki upadłości konsumenckiej w sytuacji, gdy jej przyczyną było pokrzywdzenie przestępstwem. Procedury te pozwalają na umorzenie długów i umożliwiają nowy start osobom, które ucierpiały w wyniku oszustwa czy kradzieży.   

 

Co oznacza „upadłość konsumencka”?

Upadłość konsumencka jest kluczową instytucją prawną, która ma na celu pomoc osobom fizycznym, które nie prowadzą działalności gospodarczej, aby mogły odzyskać płynność finansową i umożliwia im nowy start. Nabiera ona szczególnego znaczenia w kontekście osób, które zostały pokrzywdzone przestępstwem.  

Upadłość konsumencka została wprowadzona ustawą z dnia 5 grudnia 2008 roku, która zmodyfikowała prawo upadłościowe i naprawcze oraz ustawę o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Pierwsze lata funkcjonowania przepisów były mało efektywne (1). Podstawowym celem postępowania upadłościowego wobec osób fizycznych, które nie prowadzą działalności gospodarczej jest oddłużenie, czyli umożliwienie tzw. Nowego Startu. Oddłużenie polega na umorzeniu wymagalnych zobowiązań, które nie zostały zaspokojone w postępowaniu upadłościowym, a których dłużnik nie ma realnych szans spłacić w przyszłości (2).  

Sąd jednak zobowiązany jest oddalić wniosek o upadłość, jeżeli dłużnik celowo doprowadził do niewypłacalności i działał w złej wierze.  

 

Proces upadłości konsumenckiej

Proces upadłości konsumenckiej rozpoczyna się od złożenia wniosku do sądu rejonowego właściwego dla miejsca zamieszkania dłużnika. Wniosek ten musi zawierać szczegółowe informacje o długach, dochodach, majątku oraz przyczynach niewypłacalności. Po analizie dokumentów i przesłuchaniu dłużnika, sąd decyduje o ogłoszeniu upadłości i wyznaczeniu syndyka, który zarządza majątkiem dłużnika i przeprowadza postępowanie upadłościowe.  

Aby sąd ogłosił upadłość konsumencką, muszą być spełnione określone warunki. Kluczowym jest niewypłacalność dłużnika. Ważne jest również, aby dłużnik działał w dobrej wierze i nie doprowadził do swojej niewypłacalności na skutek celowych działań, takich jak zaciąganie zobowiązań z pełną świadomością niemożności ich spłaty.  

Osoby pokrzywdzone przestępstwem niekiedy znajdują się w sytuacji, w której nie są w stanie spłacić swoich zobowiązań. Najczęściej do tego stanu mogą doprowadzić określone typy przestępstw m.in. oszustwa finansowe, kradzieże, wyłudzenia, a także inne działania przestępcze, które powodują utratę majątku lub dochodów. Mogą to być oszustwa inwestycyjne, piramidy finansowe, phishing, kradzież (zwłaszcza gdy dotyczy to istotnych przedmiotów jak samochód czy cenne urządzenia) czy zaciąganie kredytów lub pożyczek przy wykorzystaniu podrobionych dokumentów bądź skradzionych danych osobowych. W takich sytuacjach najczęściej zadłużenie obciążające osoby pokrzywdzone przestępstwem znacznie przekracza ich możliwości spłaty, a upadłość konsumencka może być jedynym wyjściem, które ułatwi odzyskanie stabilności finansowej.  

Jednak nie ma w tym zakresie żadnych ograniczeń przedmiotowych. Przestępstwa, których bezpośrednim skutkiem nie była utrata dochodu bądź majątku, np. przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, mogą doprowadzić do takiej sytuacji osobistej, zdrowotnej czy zawodowej, której skutkiem może być stan niewypłacalności osoby pokrzywdzonej przestępstwem. W tym kontekście warto zwrócić uwagę m.in. na przestępstwo handlu ludźmi, które jest często popełniane w ramach zorganizowanej przestępczości. Przestępstwo to obejmuje działania takie jak: werbowanie, transport, dostarczanie, przekazywanie, przechowywanie lub przyjmowanie ludzi, aby ich wykorzystać do np. prostytucji, pornografii, pracy przymusowej, żebractwa, niewolnictwa lub handlu narządami (3). Przestępstwo handlu ludźmi w polskim prawie karnym jest ściśle związane z międzynarodowymi regulacjami, które zostały zaimplementowane w polskim systemie prawnym. Identyfikacja takiej osoby jako domniemanej ofiary handlu ludźmi i wydanie jej zaświadczenia, o którym mowa w art. 170 ustawy z dnia 12 grudnia 2013 roku o cudzoziemcach powinno być wystarczającą podstawą do ustalenia braku zawinienia w zakresie powstania stanu niewypłacalności w postępowaniu upadłościowym. Dla przykładu – gdyby w związku z popełnieniem przestępstwa handlu ludźmi pokrzywdzona wobec braku ubezpieczenia społecznego obciążona zostałaby kosztami pobytu w szpitalu w związku z leczeniem nie wynikającym bezpośrednio z popełnionego przestępstwa należałoby uznać, iż fakt ten bezpośrednio wynika z faktu pokrzywdzenia przestępstwem handlu ludźmi (4). W tym zakresie należy też podkreślić, że nic nie stoi na przeszkodzie, by z procedury upadłościowej korzystał nie tylko obywatel polski, lecz także cudzoziemiec. Żaden z zapisów ustawy nie przewiduje takiego ograniczenia.  

Gdy dłużnik wnosi o upadłość konsumencką z powodu pokrzywdzenia przestępstwem, kluczowe jest przedstawienie sądowi dowodów na to, że jego niewypłacalność wynika bezpośrednio z działań przestępczych. Dowody mogą obejmować zgłoszenia na policję, orzeczenia sądowe, zeznania świadków oraz inne dokumenty potwierdzające zaistniałe przestępstwo.  

 

Syndyk w postępowaniu upadłościowym

W tym kontekście ważną rolę odgrywa także syndyk, wyznaczony do zarządzania majątkiem dłużnika, który pełni ważną rolę w postępowaniu upadłościowym (5). Jego zadaniem jest nie tylko przeprowadzenie procedury upadłościowej, ale także pomoc dłużnikowi w odzyskaniu środków utraconych na skutek przestępstwa. Może to obejmować działania prawne, które mają na celu odzyskanie wyłudzonych pieniędzy lub odszkodowań. W ramach postępowania upadłościowego sąd może zatwierdzić plan spłaty zobowiązań dostosowany do możliwości finansowych dłużnika. W przypadku osób pokrzywdzonych przestępstwem, plan ten może być dostosowany do ich specyficznych potrzeb i sytuacji, co pozwala na bardziej elastyczne podejście do spłaty długów. 

 

Jakich zobowiązań nie można umorzyć?

Przepisy PrUpad przewidują, że sąd może umorzyć zobowiązania upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli, jeśli osobista sytuacja upadłego wskazuje na trwałą niezdolność do spłaty.  

Zgodnie jednak z art. 491(21) ust. 2 PrUpad, pewne zobowiązania nie podlegają umorzeniu, w tym: 

1. zobowiązania alimentacyjne, 
2. zobowiązania, które wynikają z rent z tytułu odszkodowania za chorobę, niezdolność do pracy, kalectwo lub śmierć, 
3. zobowiązania do zapłaty kar grzywny, naprawienia szkody, zadośćuczynienia, nawiązki lub świadczenia pieniężnego orzeczonego przez sąd, 
4. zobowiązania, które wynikają z przestępstwa lub wykroczenia stwierdzonego prawomocnym orzeczeniem, 
5. zobowiązania, których upadły umyślnie nie ujawnił, jeśli wierzyciel nie brał udziału w postępowaniu. 

Przy czym świadczenia wypłacane z funduszu alimentacyjnego nie są traktowane jako zobowiązania alimentacyjne, a tym samym podlegają umorzeniu w ramach postępowania upadłościowego (6).  

 

Umorzenie postępowania upadłościowego

Naruszenie przepisów związanych z przeprowadzeniem postępowania upadłościowego powinno prowadzić do umorzenia postępowania upadłościowego. Przykład: M.R. została uznana za winną podszywania się pod B.C. i zaciągania kredytów na jej rzecz. Potwierdził to nieprawomocny wyrok sądu z 21 lipca 2020 roku. Wcześniej, 19 czerwca 2019 roku, sąd ogłosił jej upadłość, która objęła likwidację majątku, mimo że miała już wcześniejsze wyroki za oszustwa. Sąd ustalił, że M.R. nie ujawniła wszystkich zobowiązań i wyroków karnych we wniosku o upadłość, co stanowiło naruszenie obowiązków. W rezultacie sąd postanowił umorzyć postępowanie upadłościowe. Uznał, że dalsze jego prowadzenie byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego i celem upadłości konsumenckiej (7).  

 

Podsumowanie

Upadłość konsumencka w Polsce, w kontekście pokrzywdzenia przestępstwem, stanowi ważne narzędzie dla osób, które znalazły się w trudnej sytuacji finansowej nie z własnej winy, ale na skutek działań przestępczych. Procedury te pozwalają na umorzenie długów i umożliwiają nowy start, co jest szczególnie ważne dla osób pokrzywdzonych przestępstwem.  

 

 

Przypisy:

1. A. Gębczyńska, Rola Krajowego Rejestru Zadłużonych w instytucji upadłości konsumenckiej, PPE 2019, nr 7, s. 3-4.
2. T. Hofman, Upadłość konsumencka, MOP 2015, nr 16, s. 858.
3. M. Kozłowska, Wskazania dotyczące prowadzenia postępowań przygotowawczych w sprawach o handel ludźmi, PrPr 2015 nr 10, s. 9, Wydawnictwo C.H. Beck.
4. Przypadek taki był przedmiotem działań Okręgowego Ośrodka Pomocy Osobom Pokrzywdzonym Przestępstwem w Warszawie, który prowadził autor niniejszego artykułu.
5. T. Hofman, op.cit., s. 861.
6. Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Rzeszowie z dnia 15 listopada 2022 r. II SA/Rz 834/22.
7. Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Karna z dnia 31 maja 2021 r. II KK 192/21.