Instrumenty prawa cywilnego w sprawach porwań rodzicielskich

Rodzic, który pozbawiony został samowolnym działaniem drugiego rodzica prawa do kontaktu z dzieckiem, może obok rozwiązań prawnokarnych, wykorzystać możliwości wynikające z przepisów prawa cywilnego, w przeważającej mierze uregulowanych w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Wyjazdy dziecka poza granice kraju, w judykaturze zgodnie uznawane są za sprawy należące do istotnych spraw dziecka, stąd wymagają ich porozumienia, a w przypadku braku takowego konieczne staje się wydanie orzeczenia sądu.

Groźba uprowadzenia dziecka

Gdy jeden z rodziców grozi uprowadzeniem dziecka, drugi rodzic przewidując prawdopodobieństwo tego zagrożenia, mając świadomość, iż zasadna jest obawa potencjalnego wykorzystania paszportu dziecka, może nie wyrazić zgody na jego wyrobienie. Wówczas rodzić będący inicjatorem wobec braku zgody rodziców w tym zakresie zmuszony jest wystąpić do sądu opiekuńczego z wnioskiem o wyrobienie paszportu dla dziecka. Najkorzystniej dla rodzica zagrożonego takim działaniem byłoby takie ograniczenie władzy rodzicielskiej drugiego rodzica, w którym w katalogu spraw dotyczących współdecydowania rodziców w istotnych sprawach dziecka nie znalazłaby się kwestia wyrobienia paszportu.

W przypadku gdy rodzic nie wystąpi do sądu ze stosownym wnioskiem, lecz podejmie samowolną decyzję, drugi z rodziców posiada uprawnienie w zakresie podjęcia kroków prawnych mających na celu odzyskanie dziecka, zwłaszcza gdy zgodnie z przepisami kodeksu rodzinno-opiekuńczego przy rodzicu tym ustalone było miejsce zamieszkania dziecka, sprawował więc nad nim pieczę, posiadając pełną władzę rodzicielską.  Ale także w odwrotnym przypadku, gdy rodzic nie ma możliwości realizacji swych uprawnień polegających na kontakcie z dzieckiem i decydowania o jego istotnych sprawach. Oczywiście żadnych w tym zakresie uprawnień nie posiada rodzic pozbawiony całkowicie władzy rodzicielskiej i kontaktu z dzieckiem w okresie tak obowiązującego orzeczenia.

Procedura prawna

W obu wcześniejszych przypadkach rodzic może wystąpić do sądu opiekuńczego miejsca zamieszkania dziecka, a w przypadku braku, miejsca jego pobytu z wnioskiem o odebranie dziecka (nakaz wydania dziecka). W przypadku, gdy pomiędzy stronami toczy się postępowanie o rozwód, separację, unieważnienie małżeństwa bądź postępowanie dotyczące władzy rodzicielskiej, ustalenia miejsca zamieszkania dziecka czy kontaktów z dzieckiem, wniosek taki składa się do sądu, przed którym toczy się stosowne postępowanie.  Jeśli sąd uwzględni wniosek, wydane zostaje postanowienie, w którym zakreśla się termin, w którym dziecko winno być wydane wnioskodawcy. Orzeczenie jest wykonalne i skuteczne w momencie jego wydania.  W przypadku bezskutecznego upływu terminu wyznaczonego przez sąd, wnioskodawca może zwrócić się do sądu o egzekucję w zakresie odbioru dziecka. Sąd zleci wówczas przymusowe odebrania dziecka od każdej osoby, u której dziecko będzie się znajdować. Oczywiście rozwiązanie to będzie stosowane jedynie wówczas, gdy miejsce zamieszkania/pobytu dziecka jest znane. W przypadku ukrywania dziecka stosowna informacja przekazywana jest prokuraturze, która w takim wypadku posiada uprawnienie do wszczęcia postępowania karnego w związku z popełnieniem przestępstwa uregulowanego w art. 232 k.k. Jednocześnie do sądu opiekuńczego kierowany jest wniosek dotyczący zarządzenia w przedmiocie przymusowego doprowadzenia osoby zobowiązanej w celu złożenia przez nią oświadczenia o miejscu pobytu dziecka.

Ustalenie miejsca pobytu dziecka

Rodzic, który bezprawnie pozbawiony został kontaktu z dzieckiem, może złożyć do sądu opiekuńczego właściwego ze względu na miejsce pobytu bądź zamieszkania dziecka, wniosek o ustalenie miejsca pobytu dziecka przy rodzicu. Wniosek zazwyczaj poprzedza postępowanie dotyczące rozwiązania małżeństwa bądź orzeczenia separacji między małżonkami. Niekiedy samo takie postępowanie wyprzedza eskalację konfliktu między małżonkami, a samo zabezpieczenie w zakresie ustalenia miejsca pobytu dziecka bywa najczęściej wydawane wobec uprawdopodobnienia faktu, iż jeden z rodziców groził drugiemu pozbawieniem go możliwości kontaktowania się z dzieckiem, jego uprowadzeniem czy ukryciem. Z tego punktu widzenia niekiedy może być traktowane jako zapobiegnięcie spełnieniu gróźb wypowiedzianych przez drugiego rodzica.

Działania w zakresie kontaktów z dzieckiem

Rodzic pozbawiony bez podstawy prawnej kontaktu z dzieckiem, ma prawo domagać się realizacji kontaktów z dzieckiem w oparciu o orzeczenie sądowe. Przy tym należy przypomnieć kluczowe orzeczenie SN w tym zakresie, w którym wyrażone jest uprawnienie rodziców do osobistej styczności z dzieckiem, które nie pozostaje zasadniczo w zależności od zakresu posiadanej władzy rodzicielskiej. Oznacza to, że nawet pozbawienie władzy rodzicielskiej nie pozbawia automatycznie prawa do kontaktu z dzieckiem. Okoliczność ta winna być określona w orzeczeniu sądowym (SN w uchwale z dnia 26 września 1983 r., III CZP46/83 (OSNCP 1984, nr 4, poz.49). Co więcej, uniemożliwienie utrzymywania kontaktu z dzieckiem najczęściej bywa podstawą do zmiany orzeczenia, które reguluje kwestie władzy rodzicielskiej, ustalenia miejsca zamieszkania dziecka (SN postanowienie z dnia 30 sierpnia 1977 r., III CRN 204/77).

Poza zakresem regulacji kodeksu rodzinno-opiekuńczego, w procedurze cywilnej uregulowano szczególne postępowanie, które rodzic ma prawo wszcząć w przypadku uniemożliwienia mu bądź nieprawidłowej realizacji ustalonych kontaktów z dzieckiem (art. 598 k.p.c. index 15-21). I tak ww. art. wskazano, iż w przypadku, gdy osoba, pod której pieczą dziecko pozostaje, nie wykonuje w ogóle bądź niewłaściwe wykonuje obowiązki, które są na nią nałożone w orzeczeniu bądź ugodzie w przedmiocie kontaktów z dzieckiem, sąd opiekuńczy po rozważeniu jej sytuacji majątkowej, zagrozi jej nakazaniem zapłaty określonej sumy pieniężnej na rzecz osoby uprawnionej, a pozbawionej realizacji kontaktu, oznaczając odpowiednią kwotę za każde naruszenie kontaktu. Po wydaniu zagrożenia, w przypadku dalszej nie realizacji swych obowiązków, sąd opiekuńczy nakaże jej zapłatę określonej sumy pieniężnej, która ustalona zostanie w oparciu o liczbę naruszeń prawa do kontaktu. Możliwe jest także, by sąd opiekuńczy orzekł w zakresie przyznania osobie uprawnionej do kontaktu zwrotu jej uzasadnionych wydatków poniesionych w związku z przygotowaniem kontaktu.

Nadużycie władzy rodzicielskiej

Zgodnie z art. 111 par. 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nadużycie władzy rodzicielskiej, rażące zaniedbanie obowiązków względem dziecka skutkować powinno pozbawieniem władzy rodzicielskiej obojga lub jednego z rodziców. Uprowadzenie dziecka należy traktować jako rażące nadużycie władzy rodzicielskiej, które uprawnia drugiego z rodziców do wnioskowania w zakresie pozbawienia naruszającego władzy rodzicielskiej, a nawet kontaktu z nim. Pogląd taki należy uznać za ugruntowany w polskim orzecznictwie. W orzeczeniu Sądu Najwyższego z dnia 7 sierpnia 1982 r., VI KZP 18/82, OSNPG 1982, nr 10, poz. 137, wskazano wyraźnie, że wywiezienie małoletniego dziecka za granicę przez jednego z rodziców posiadających pełnię władzy rodzicielskiej pozbawia dziecko jego środowiska naturalnego.