Tanatofobia – charakterystyka, przyczyny i objawy lęku przed śmiercią

Choć śmierć jest zjawiskiem naturalnym, które spotyka wszystkie żyjące istoty, to jednak częste myślenie o niej może powodować duży dyskomfort i niepokój. U niektórych osób jest on tak nasilony, że przybiera patologiczną formę. Mówimy wówczas o zaburzeniu zwanym tanatofobią.  

 

Tanatofobia, czyli…

Śmierć jest nieodłącznym elementem ludzkiej egzystencji. Jej nieuchronność jest wpisana w ludzką naturę. W codziennej praktyce myśl o śmierci skutecznie jest zagłuszana, między innymi dzięki wrodzonemu instynktowi przetrwania. Nie każdemu jednak to się udaje. Zdarzają się chwile, że wraz ze świadomością śmierci pojawia się lęk przed nią. Strach, że umrę i świadomość nieuniknionego końca naszego życia może przybierać różne formy i stopnie intensywności – od łagodnego niepokoju do paraliżującego strachu.  

Chorobliwy lęk przed śmiercią jest nazywany tanatofobią. Jest to zaburzenie lękowe, które zalicza się do jednej z dziesięciu najczęściej występujących fobii na świecie. Osoba, która zmaga się z tanatofobią przeżywa lęk, który wykracza daleko poza zwykłe zmartwienia związane z końcem życia. Jest przekonana o zbliżającej się śmierci – jej lub kogoś bliskiego, zamartwia się procesem umierania, a nawet tym, co będzie po jej odejściu. Irracjonalny, silny i paraliżujący strach może u niej przybrać postać paniki czy histerii. Przeżywanie silnych emocji dominuje zarówno w jej myślach, jak i wpływa na codzienne decyzje i działania. Strach i silny dyskomfort wywołują w niej wszelkie informacje oraz miejsca, które mogą kojarzyć się ze śmiercią. Dlatego unika rozmów o umieraniu, brania udziału w pogrzebach, chodzenia na cmentarz, oglądania filmów czy czytania książek, których treść dotyczy śmierci. Fobia śmierci zazwyczaj ma wpływ na codzienne życie osoby nią dotkniętej i utrudnia jej funkcjonowanie. Przeżywanie uporczywego lęku i permanentnego stresu odbiera radość i powoduje stopniowe wycofywanie się z życia.  

 

Skąd bierze się tanatofobia?

Tanatofobia jest złożonym problemem, na którego rozwój może wpłynąć kilka różnych czynników. Ludzie mogą prezentować różne postawy wobec śmierci, w zależności od sytuacji i wydarzeń, jakie ich spotkały. Śmierć ma dwie cechy, które przerażają większość osób, niezależnie od wieku i wykształcenia – jest jednocześnie niespodziewana i nieuchronna. Nikt nie zna daty swojej śmierci i nie wie, w jaki sposób umrze, dlatego myślenie o odejściu może powodować dyskomfort. Zdarza się, że strach wywołuje nie sama śmierć, ale sposób odchodzenia. Czy będzie łagodny i w otoczeniu bliskich, czy gwałtowny i związany z cierpieniem? Na to pytanie nikt nie jest w stanie odpowiedzieć. To, co niewiadome, budzi obawy, nasila poczucie niepokoju, a w niektórych przypadkach powoduje wręcz panikę. Gdzie zatem szukać źródła tanatofobii? 

• Lęk przed rozstaniem z rodziną na skutek śmierci mogą odczuwać szczególnie osoby z nadmierną potrzebą sprawowania kontroli. Czują, że w przypadku ich śmierci, bliscy nie poradzą sobie w codziennym życiu i będą w jakiś sposób zagubieni. Tanatofobię z tego powodu diagnozuje się także u osób, które są zadłużone, ciężko chore lub mają pod opieką dzieci albo bliskich z niepełnosprawnościami. 
• Nagła strata bliskiej osoby, świadomość nieuchronności śmierci, strach przed bólem i cierpieniem, który może towarzyszyć zakończeniu życia – to tylko kilka przyczyn, jakie wywołują lęk przed odejściem. Najczęściej może to wynikać z przeżycia wydarzenia traumatycznego, które spowodowało bezpośrednie zagrożenie życia własnego lub innej osoby.  
• Tanatofobia może się pojawić także w wyniku doświadczenia bycia świadkiem czyjejś śmierci. Uczestniczenie w sytuacji, w której umiera osoba bliska, może spowodować silny niepokój, a nawet przerodzić się w doświadczenie traumatyczne.  
• Ryzyko rozwinięcia się tanatofobii istnieje także u osób, które w dzieciństwie doświadczyły śmierci kogoś bliskiego. Utrata babci, dziadka lub rodzica w wieku, kiedy nie rozumie się, czym jest śmierć i nieprzepracowana żałoba mogą skutkować negatywnymi konsekwencjami dla psychiki dziecka. Szczególnie trudne są sytuacje, kiedy dziecko po takiej stracie zostaje pozostawione samo sobie. Kiedy nikt nie tłumaczy mu tego, co się wydarzyło, nie wspiera i nie pomaga w przeżywaniu trudnych emocji.  
• Źródłem tanatofobii może być także negatywny przekaz na temat śmierci, kierowany do dziecka przez opiekunów. Podejście lękowe, traktowanie zagadnienia śmierci jako tematu tabu i wychowywanie dziecka w poczuciu ciągłego zagrożenia może być przyczyną powstania fobii w wieku dorosłym.  
• Przyczyną nadmiarowego lęku przed śmiercią może być również religia, w jakiej wychowywane jest dziecko. Zazwyczaj otrzymuje ono od dorosłych informacje o końcu ziemskiego życia człowieka, którego dusza po śmierci trafia do nieba lub piekła. Ludzie wierzący w życie wieczne bardzo często boją się śmierci, ponieważ nie wiedzą, co ich czeka „po drugiej stronie”. Obawy w tym przypadku dotyczą głównie ewentualnej kary za podejmowane decyzje podczas życia na ziemi.  
• Współistniejące zaburzenia, takie jak zaburzenia lękowe, depresja czy PTSD również mogą przyczyniać się do rozwoju tanatofobii.  

 

Objawy tanatofobii

Oznaki nadmiarowego lęku przed śmiercią mogą występować na wielu płaszczyznach funkcjonowania.  

Objawy występujące w sferze myśli i emocji:  

• uporczywe i nawracające myśli, związane z obawą przed śmiercią własną lub osób bliskich,  
• lęk przed cierpieniem, który nieodłącznie kojarzy się z umieraniem, 
• unikanie sytuacji i aktywności, które mogą nieść potencjalne ryzyko śmierci, 
• unikanie sytuacji związanych ze śmiercią (lęk przed szpitalami, cmentarzami, uczestniczeniem w uroczystościach pogrzebowych), 
• unikanie miejsc i przedmiotów związanych ze śmiercią (zniczy, zakładów pogrzebowych, widoku karawany), 
• przeżywanie ciągłego napięcia, niepokoju i chorobliwego lęku przed przyszłością,  
• towarzyszący smutek, gniew i poczucie winy,  
• wahania nastroju i stany depresyjne, które często się powtarzają, 
• niska umiejętność radzenia sobie z napięciem i stresem, 
• niska umiejętność wyciszenia się i zrelaksowania, związana z uporczywymi myślami o śmierci, 
• interpretowanie każdego pogorszenia stanu zdrowia jako sygnału, który zwiastuje rychłą śmierć, 
• utrata kontroli nad swoimi myślami i reakcjami, 
• uporczywe zamartwianie się tym, jak osoby bliskie poradzą sobie ze stratą, 
• lęk przed każdą sytuacją związaną z umieraniem (przed kontaktem z osobą umierającą, oglądanie osoby zmarłej), 
• unikanie rozmów, a nawet całkowite zaprzestanie wspominania bliskich zmarłych, 
• lęk przed pozostawieniem niedokończonych spraw: zaciągniętych długów, niespłaconych kredytów,  
• unikanie wszelkich rozmów, które nawiązują do śmierci, i oglądania filmów oraz programów w mediach, które informują o zdarzeniach śmiertelnych, 
• lęk przed pozorną śmiercią (przed skrajnie nieprawdopodobną sytuacją bycia pochowanym jeszcze za życia),  
• problemy z odróżnianiem realnego zagrożenia od wyimaginowanego, 
• brak akceptacji nieuchronności ludzkiego przemijania oraz odczuwanie bezsilności wobec tego faktu. 

 

Objawy somatyczne, czyli sygnały wysyłane przez ciało: 

• duszności, 
• kołatanie serca, 
• suchość w ustach, 
• przyspieszenie tętna, 
• bóle i zawroty głowy, 
• omdlenia,  
• nadmierna potliwość, 
• fale gorąca, 
• drżenie rąk, 
• drętwienie i mrowienie kończyn, 
• ból brzucha i nudności, 
• szybszy i płytszy oddech, 
• uczucie ucisku w gardle, dławienia się (tak zwana gula w gardle), 
• dolegliwości ze strony układu pokarmowego. 

Wszystkie wymienione objawy traktowane są przez osobę, która zmaga się z tanatofobią, jako zwiastun bliskiej śmierci, co w efekcie powoduje paniczny strach. 

 

Jak sobie pomóc?

Osoby, które nie radzą sobie z lękiem przed śmiercią, zazwyczaj unikają rozmów na ten temat z innymi. Jednak, jeśli chcą odzyskać radość życia, warto, by szukały dla siebie pomocy. Pomocna będzie wizyta u psychiatry, psychoterapeuty lub rozmowa ze specjalistą poradni telefonicznej 116 123 dla osób w kryzysie emocjonalnym.  

 

 

Bibliografia:

Kubler-Ross, E. (1998). Rozmowy o śmierci i umieraniu. Poznań: Media Rodzina. 

Guzowski, A. i współpracownicy. (2016). Kultura śmierci. Kultura umierania. Postawy wobec śmierci. Białystok: Wydawnictwo UMB.