Problemy fizyczne w chorobie nowotworowej: jak je złagodzić? 

Pacjent z nowotworem zmaga się z różnego rodzaju dolegliwościami i spodziewa się wystąpienia skutków ubocznych przyjmowanych leków. Są one typowe dla pewnych rodzajów leczenia onkologicznego i zazwyczaj rozwijają się w określonym czasie. Do najczęstszych objawów należą: zmęczenie, ból, bezsenność, nudności i wymioty. 

 

Jak radzić sobie ze zmęczeniem/osłabieniem w przebiegu choroby nowotworowej? 

Zmęczenie jest jednym z najczęściej występujących skutków ubocznych leczenia onkologicznego, które może pojawić się na każdym etapie choroby nowotworowej. Może ono wynikać z wielu złożonych przyczyn (w zależności od typu nowotworu, przebytej terapii, stanu psychicznego pacjenta, stwierdzonych chorób, warunków pracy, przyjmowanych leków) i ujawnić się na wiele sposobów. 

Zmęczenie/osłabienie związane z chorobą nowotworową, odczuwane jest inaczej niż normalne zmęczenie, utrzymuje się na podobnym poziomie w ciągu całego dnia i nie jest proporcjonalne do wykonywanej aktywności (inaczej niż zmęczenie fizjologiczne po wysiłku fizycznym, intensywnej pracy umysłowej, które mija po okresie odpoczynku). Warto zasięgnąć porady lekarza w sytuacji zmęczenia lub osłabienia, kiedy odpoczynek nie daje poprawy. A także – gdy trudno podjąć i utrzymać aktywność fizyczną. Ponadto można zauważyć trudności w skupieniu uwagi, podjęciu i utrzymaniu wysiłku umysłowego, brak motywacji, senność. 

Przyczyną zmęczenia związanego z chorobą nowotworową lub jej leczeniem może być bezpośredni wpływ guza oraz substancje produkowane przez guz nowotworowy. Natomiast przyczyny zmęczenia wtórnego, które współistnieją z chorobą lub takie, które są jej następstwem, to m.in.: anemia, infekcja, gorączka, odwodnienie, zaburzenia elektrolitowe, zaburzenia endokrynne, depresja, lęk, zaburzenia snu, stosowane leki, niewydolności narządowe, stres, współistniejące choroby, obniżona aktywność fizyczna. Ich leczenie bądź zniesienie przekłada się na zmniejszenie poczucia osłabienia. Dla lekarza istotne będą wyniki badań laboratoryjnych, które mogą pomóc w wykluczeniu lub podjęciu leczenia możliwych do skorygowania przyczyn zmęczenia (morfologia, Na, K, Ca, Mg, TSH, FT4, ACTH, kreatynina, mocznik, ALT, bilirubina, BNP). 

Zwykle chory sam próbuje zmniejszyć zmęczenie – ogranicza aktywność fizyczną lub stosuje drzemki. Udowodniono, że 3-5 godzin aktywności ruchowej w tygodniu redukuje zmęczenie, jako efekt uboczny terapii onkologicznej, dlatego aktywność fizyczna jest uznana za najskuteczniejszą metodę zwalczania osłabienia. Najczęściej zalecane aktywności to: spacery, jazda rowerem bądź rowerem stacjonarnym, taniec, pływanie, praktykowanie jogi, masaż. 

Ćwiczenia zawsze powinny być dostosowane indywidualnie do każdego pacjenta z uwzględnieniem współistniejących schorzeń i etapu choroby nowotworowej. Zawsze trzeba rozważyć konsultację specjalistyczną. W przypadku przerzutów kostnych nie powinno się stosować ćwiczeń z obciążeniem. Należy ograniczyć intensywność ćwiczeń u chorych ze schorzeniami kardiologicznymi czy anemią, obrzękiem limfatycznym. Ogromne znaczenie ma także właściwe nawodnienie oraz zbilansowana dieta (ze zwróceniem uwagi na unikanie węglowodanów prostych), które mogą pomóc w redukcji okresów napadowego poczucia zmęczenia. Proste, zwykłe czynności, takie jak słuchanie ulubionej muzyki, czytanie książek, spotkania z przyjaciółmi, oglądanie filmów, na które zwykle nie było czasu, mogą nam przynieść wiele przyjemności i pozytywnie wpłynąć na psychikę. Może się zdarzyć, że oczekiwane efekty nie będą natychmiastowe. Wymaga to czasu i wytrwałości, by zniwelować oznaki zmęczenia. 

 

Jak można radzić sobie z bólem?

Ból to doświadczenie czuciowe i emocjonalne, subiektywnie odbierane jako nieprzyjemne, związane z rzeczywistym lub potencjalnym uszkodzeniem tkanek. Przyjmuje się, że ból jest taki, jakim opisuje go osoba chora, a nie takim, jakim wydaje się innym, że powinien być. Jeśli jest to odczucie nieprzyjemne, to nie wolno mówić pacjentowi, że „tak ma być” lub „musi boleć”. 

Ból przewlekły (tj. trwający ponad 3 miesiące) powoduje powstanie emocjonalnego stanu zagrożenia połączonego z lękiem. Gdy ból nowotworowy jest nieodpowiednio leczony, można odczuwać m.in.: bezsenność, zmęczenie, strach/lęk, rozdrażnienie, zmartwienie, samotność/poczucie odizolowania, brak wiary w skuteczność leczenia, zmianę nastroju. 

Przyczyny i stopień odczuwania bólu mogą być bardzo różne i zależeć od wielu czynników: 

• rodzaju zajętego narządu, 
• umiejscowienia ogniska pierwotnego i przerzutów, etapu choroby nowotworowej (dodatkowo wyniszczenie, odleżyny), 
• terapii przeciwnowotworowej (zabiegi chirurgiczne, radioterapia, chemioterapia, procedury diagnostyczne), 
• przyczyn niebezpośrednio związanych z chorobą (zakażenia, inne), 
• obecności innych schorzeń, które nie są związane z samym nowotworem (np. migrena, napięciowe bóle głowy). 

 

Co warto wiedzieć o bólu w chorobach onkologicznych? 

• Chorzy na nowotwory nie zawsze odczuwają ból. 
• Ból można skutecznie zmniejszyć. Każdy przypadek jest inny. Nawet w sytuacji występowania u dwóch osób takiej samej odmiany choroby nowotworowej, plan leczenia bólu może być inny. 
• Kontrolowanie bólu nowotworowego jest częścią leczenia (dobrze wdrożony sposób leczenia według WHO zapewnia zadowalającą kontrolę bólu u 70-90% pacjentów). Ważne jest, aby o tym rozmawiać (poinformować personel jak silny jest ból, jak długo się utrzymuje, co go zmniejsza, a co zwiększa, jak na odczuwanie bólu wpływa pora dnia oraz reagować, gdy dojdzie do pogorszenia kontroli bólu). 
• Gdy ból nowotworowy jest odpowiednio kontrolowany można m.in: odczuwać radość z życia, lepiej spać/odpowiednio odpocząć, w pełni wykorzystać czas spędzany z rodziną i znajomymi, odczuwać poprawę apetytu, czerpać przyjemność z życia intymnego, uniknąć depresji. 
• Najlepszym sposobem kontroli i zniesienia bólu jest stosowanie leków przeciwbólowych, zanim ból wystąpi. 
• Po pewnym czasie zażywania tego samego leku może się okazać, że lek już nie działa lub skutki uboczne są dotkliwe. Wówczas należy rozważyć zmianę planu postępowania przeciwbólowego. 
• Zalecane jest doustne podawanie leku, a następnie podskórne lub doodbytnicze (rzadziej i w określonych sytuacjach). 
• Uzależnienie od leków przeciwbólowych występuje rzadko, zwłaszcza jeśli leki są stosowane według zaleceń lekarza. 
• W bólu przewlekłym, oprócz środków farmakologicznych, polecane jest wsparcie psychologiczne (dzięki psychoedukacji chory dowie się, jakie są mechanizmy powstawania bólu, przyczyny, a także jak sam może włączyć się w proces leczenia i zwiększenia jego skuteczności). 
• W przypadku występowania bólu łagodnego i średniego większość leków jest dostępna bez recepty. Jednak konieczna jest konsultacja z lekarzem przed rozpoczęciem stosowania leków przeciwbólowych dostępnych bez recepty. 
• W niektórych przypadkach (lub gdy dodatkowo pojawiają się stresory psychospołeczne, np. problemy rodzinne, utrata pracy) warto rozważyć terapię behawioralną. Terapia ta, oprócz uczenia prawidłowych zachowań, koncentruje się na korygowaniu niewłaściwych postaw, szkodliwego sposobu myślenia o bólu i sytuacji z nią związanej. Niektórzy pacjenci prowadzą tabelkę kontroli bólu (kiedy zażywany jest lek przeciwbólowy, efekty uboczne leku, jaka dawka zmniejsza ból, jak długo działa lek, inne metody kontrolowania bólu, jakie czynności nie są możliwe do wykonania z powodu bólu). 
• Pomocne mogą być inne metody, np. techniki relaksacyjne (m.in. techniki oddechowe, trening autogenny, progresywne rozluźnianie mięśni, np. trening Jacobsona), aromaterapia czy muzykoterapia. Techniki relaksacyjne odgrywają dużą rolę w łagodzeniu bólu i podniesieniu progu tolerancji na niepotrzebne cierpienie. 
• Lekarz lub pielęgniarka wskaże i pomoże w znalezieniu odpowiedniego specjalisty w najbliższej okolicy. 
• Pomocy można także szukać w Poradniach leczenia bólu (wykaz na stronach internetowych NFZ), w grupie wsparcia dla pacjentów, którzy cierpią z powodu bólu, w Polskim Towarzystwie Badania Bólu (www.ptbb.pl), w Polskim Towarzystwie Medycyny Paliatywnej. 

 

Problemy ze snem

Kłopoty ze snem należą do najbardziej dokuczliwych, obok zmęczenia i osłabienia objawów, które towarzyszą chorobie nowotworowej. Problem z zaśnięciem, utrzymaniem ciągłości snu czy wczesne wybudzanie może stać się sytuacją przewlekłą. Na sen może wpływać kilka czynników takich jak ból, leki, choroba fizyczna, bezruch, hospitalizacja. Bezsenność krótkotrwała wiąże się zwykle z czynnikiem wyzwalającym (np. stres czy ból). Chorobą jest natomiast bezsenność przewlekła (trwająca dłużej niż 3 miesiące). Z bezsennością można sobie radzić na kilka sposobów. Jeżeli przyczyną jest np. terapia depresji, wdrożona skuteczna farmakoterapia spowoduje stopniowe ustąpienie bezsenności.  Zawsze jednak leczenie farmakologiczne należy dopasować do charakterystyki bezsenności (poprzedzone dokładnym wywiadem). Ponadto dostępnych jest wiele leków nasennych ziołowych oraz przepisywanych przez lekarza, które mogą rozwiązać problem krótkoterminowo. Należy jednak uważać, gdyż niosą ze sobą ryzyko uzależnienia. 

Właściwa higiena snu ma na celu ułatwianie zasypiania i wyregulowanie snu. Pomocne w jej utrzymaniu są: 

• regularne pory snu (kładzenie się do łóżka, gdy poczujesz się senny, wstawanie codziennie rano o podobnej porze, nastawianie budzika na jedną godzinę przez cały tydzień), 
• unikanie drzemek w ciągu dnia (dopuszczalna jest drzemka do 15 minut, szczególnie niekorzystne są drzemki wieczorne), 
• ograniczanie używek (kawa i papierosy wydłużają zasypianie, skracają długość snu, powodują częstsze wybudzenia, alkohol zmienia jakość snu i powoduje przebudzenia w nocy), 
• tworzenie dobrych warunków do snu – ciemne pomieszczenie, cisza, właściwa temperatura, wygodne łóżko, ograniczone światło, ograniczony hałas, 
• stosowanie technik redukujących stres i ułatwiających wyciszenie przed zaśnięciem – czytanie, joga, medytacje, cicha i relaksująca muzyka, techniki wyobrażeniowe (dobrze skoncentrować się na miłym, bezpiecznym miejscu), relaksacja (ma na celu zredukowanie lęku i napięcia, które towarzyszą zasypianiu, np. trening autogenny czy progresywna relaksacja mięśniowa). 

 

Nudności i wymioty u osób chorych na nowotwory

Nudności i wymioty są częstym efektem ubocznym leczenia. Objawy te występują zarówno u chorych w trakcie chemio- i radioterapii, jak i u pacjentów, u których wykluczono leczenie przyczynowe nowotworu i stosuje się postępowanie objawowe. 

Ryzyko wystąpienia nudności i wymiotów zależy od rodzaju leku użytego w chemioterapii lub typu nowotworu oraz od zastosowania innych rodzajów leczenia onkologicznego (operacja, radioterapia itp.). Nowe leki przeciw nudnościom i wymiotom spowodowanym przez chemioterapię w znacznym stopniu pozwoliły skutecznie zapobiegać wymiotom i je leczyć, a tym samym poprawić jakość życia (drogi podawania leków przeciwwymiotnych: doustna, podskórna, dożylna). Niektórzy pacjenci mają nudności i bardzo rzadko wymioty. Mimo zakończenia leczenia onkologicznego w reakcji na określone zapachy, widoki lub gdy znajdują się w sytuacjach przypominających im o przebytej chemioterapii, mogą pojawić się takie dolegliwości. Jeśli one pojawiają się po zakończonym leczeniu, warto zwrócić się do lekarza o skierowanie do właściwego specjalisty, psychologa. Gdyby taka sytuacja pojawiła się z dużym opóźnieniem, wtedy mdłości i wymioty mogą równie dobrze sygnalizować inne stany chorobowe (np. infekcje przewodu pokarmowego itp.). Rozmowa o tych problemach z lekarzem pozwoli należycie je zdiagnozować i skutecznie leczyć.

 

 

Bibliografia:

Ból w chorobie nowotworowej. Poradnik dla pacjentów z chorobą nowotworową i ich rodzin (2017). Fundacja Tam i z Powrotem, Warszawa.  

Co oznacza przebycie choroby nowotworowej (2017). Poradnik ESMO.  

De Walden-Gałuszko, K. (2023). O życiu z rakiem i po raku. Praktyczny poradnik dla każdego. Fundacja Polska Liga walki z rakiem, Warszawa. 

De Walden-Gałuszko, K. (2011). Psychoonkologia w praktyce klinicznej. Warszawa. 

Malec-Milewska M., Krajnik M., Wordliczek J. (2014). Chory na nowotwór. Kompendium leczenia bólu. Warszawa. 

Malec-Milewska M., Krajnik M., Wordliczek J. (2016). Chory na nowotwór. Kompendium leczenia somatycznych objawów towarzyszących. Warszawa. 

Malec-Milewska M., Krajnik M., Wordliczek, J. (2015). Chory na nowotwór. Kompendium postępowania w wybranych sytuacjach klinicznych. Warszawa