Uzależnienia behawioralne u dzieci i młodzież

Wydaje się, że uzależnienia nie dotyczą dzieci i młodzieży. Nic bardziej mylnego. Dzieci, które nadmiernie są skoncentrowane na korzystaniu z internetu, graniu w gry komputerowe czy gry hazardowe w sieci zaspokajają w ten sposób ważne dla siebie potrzeby. Jednak konsekwencje tych zachowań mogą być bardzo kosztowne – w sensie psychologicznym i ekonomicznym. 

 

Co to jest uzależnienie behawioralne?

W przypadku uzależnień behawioralnych mechanizm uzależnienia rozwija się podobnie jak w uzależnieniu od alkoholu bądź narkotyków. Różnica polega na tym, że zamiast zażywania środka psychoaktywnego, osoba odczuwa silną potrzebę powtarzania pewnych zachowań. Czynności te wzbudzają w niej początkowo pozytywne odczucia takie jak: ulga, ekscytacja lub radość. Jednak z biegiem czasu potrzeba ich wykonywania zwiększa się, a brak dostępu do nich lub ich ograniczenie wiąże się z obniżonym nastrojem, rozdrażnieniem, agresją, natłokiem trudnych myśli.  

Ważnym elementem uzależnienia od czynności jest utrata kontroli nad ich wykonywaniem. Jest to związane z trudnością w ograniczeniu czasu i uwagi zachowaniom kompulsywnym, mimo że osoba uzależniona ma świadomość problemów, które z tego wynikają. Konsekwencją uzależnienia może być ograniczenie zainteresowań i kontaktów rówieśniczych, zaniedbywanie swoich obowiązków, zadań oraz podstawowych potrzeb, a także pogorszenie relacji z bliskimi osobami.  

 

Jakie uzależnienia behawioralne występują najczęściej u osób niepełnoletnich? 

Najczęściej występującymi uzależnieniami behawioralnymi u dzieci i młodzieży są: 

• uprawianie hazardu, obstawianie zakładów, loterii, zdrapek, 
• uzależnienie od korzystania z internetu, w szczególności social mediów, 
• uzależnienie od gier komputerowych, 
• kompulsywne jedzenie, brak kontroli nad spożywanymi pokarmami,  
• kompulsywne zakupy. 

Warto wiedzieć, że zachowania kompulsywne nie muszą mieć takiego nasilenia jak u osób dorosłych, by miały bardzo negatywny wpływ na dziecko lub nastolatka. To, że dziecko nie obstawia zakładów sportowych na duże kwoty lub nie wydaje znacznych sum na zakupy nie świadczy o tym, że nie jest uzależnione.  

 

Symptomy uzależnienia behawioralnego u dzieci i młodzieży 

Diagnoza uzależnienia od konkretnej aktywności to skomplikowany proces, który powinien być przeprowadzony przez specjalistę w tej dziedzinie. Przy rozpatrywaniu takiej diagnozy należy wziąć pod uwagę wiele czynników np. wiek, poziom rozwoju dziecka, charakter jego relacji społecznych i wiele innych. Istnieją jednak sygnały ostrzegawcze, które mogą oznaczać, że nastolatek nie jest osobą zagrożoną uzależnieniem. Zaobserwowanie tych sygnałów przez osoby z bliskiego otoczenia nastolatka powinno skłonić do konsultacji ze specjalistą. Wspomniane objawy to: 

• nadmierne skupienie na zachowaniu problemowym – poświęcanie określonym czynnościom bardzo dużo czasu i energii. Zachowanie to staje się priorytetem dla młodej osoby, co wiąże się z zaniedbywaniem innych obszarów życia. W skrajnych przypadkach młoda osoba jest tak zaabsorbowana zachowaniem, od którego się uzależniła, że zaniedbuje swoje podstawowe potrzeby, np. jedzenie, higiena, sen, 
• objawy odstawienne w okresie braku dostępu do danego zachowania (drażliwość, agresja, obniżenie nastroju), 
• potrzeba spędzania coraz więcej czasu na danym zachowaniu (wzrost tolerancji), 
• trudności w kontroli czasu poświęcanego na wykonywanie danej czynności,  
• utrata zainteresowania innymi sposobami spędzania wolnego czasu – zachowanie problemowe zaczyna zastępować dotychczasowe aktywności, które dla dziecka miały znaczenie, 
• spędzanie dużej ilości czasu na zachowaniu problemowym, mimo świadomości strat, jakie z tego wynikają (np. pogorszenie się ocen, utrata kontaktów rówieśniczych, nieporozumienia z rodzicami, brak ich zaufania itp.), 
• oszukiwanie członków rodziny, przyjaciół, kolegów, terapeuty odnośnie do czasu spędzanego na zachowaniu problemowym, 
• podejmowanie zachowania problemowego po to, by poczuć ulgę, traktowanie go jak ucieczkę od trudności.  

 

Jakie czynniki zwiększają ryzyko uzależnienia behawioralnego u dzieci i młodzieży?  

Badania naukowe wskazują na kilka czynników, które zwiększają ryzyko wystąpienia u dziecka uzależnienia behawioralnego. Najważniejsze z nich koncentrują się wokół relacji osoby niepełnoletniej z osobami z rodziny oraz rówieśnikami. Nastolatki, które odczuwają brak zainteresowania ze strony rodziny, doświadczają przemocy, często czują się osamotnione lub porzucone, są zdecydowanie bardziej narażone na uzależnienie się od jakiejś czynności lub zachowania.  

Czynnikiem ryzyka są także obserwowane w rodzinach zachowania związane z uzależnieniem, gdy bliskie osoby borykają się z uzależnieniem behawioralnym. W takich sytuacjach dzieci są narażone na wytworzenie schematu wykonywania pewnych aktywności (np. grania w gry komputerowe, kompulsywnego robienia zakupów czy jedzenia), aby poradzić sobie ze stresem, złym samopoczuciem. Istotne są również relacje społeczne.  

Odrzucenie przez grupę rówieśniczą lub niewystarczająca ich liczba, która nie zaspokaja potrzeb dziecka, a także doświadczanie w nich hejtu lub innych form przemocy mogą także zwiększać ryzyko uzależnienia się młodego człowieka.  

Na pojawienie się uzależnienia behawioralnego u dzieci i młodzieży ma także wpływ brak zainteresowań. Młode osoby, które nie mają alternatywy w postaci kółka zainteresowań, treningów sportowych, nie są zaangażowane w działalność charytatywną, nie spotykają się ze zdrową grupą rówieśniczą, swoje potrzeby mogą zaspokajać poprzez kompulsywne zachowania. Wykonywanie ulubionych czynności pobudza układ nagrody w mózgu, stąd ta szybka ścieżka do uzależnienia. 

Do czynników ryzyka wystąpienia uzależnienia zalicza się także niskie poczucie własnej wartości, nadmierny stres i presję osiągnięć związaną z wymaganiami ze strony szkoły lub rodziców. 

Warto wiedzieć o tym, co może spowodować, że dziecko czy nastolatek będą się nadmiernie koncentrowali na wykonywaniu określonych czynności. Wiedza daje możliwość zapobieżenia sytuacji i nasilania się problemów.