Nakazy opuszczenia mieszkania

Nakaz opuszczenia mieszkania i zakaz zbliżania się do najbliższego otoczenia osób krzywdzonych są środkami prawnymi, które mają chronić osoby doznające przemocy.

Obecnie obowiązujące przepisy prawne wskazują na cztery możliwości wydania wobec osoby stosującej przemoc domową nakazu opuszczenia mieszkania:

1. Nakaz prokuratorski.
2. Nakaz wynikający z art. 11a ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej[1].
3. Nakaz policyjny.
4. Nakaz wynikający z wyroku sądu karnego.

Nakaz prokuratorski

Zgodnie z art. 275a Kodeksu postępowania karnego[2], jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec osoby, z którą wspólnie zamieszkuje, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził, to tytułem środka zapobiegawczego można nakazać oskarżonemu o przestępstwo popełnione z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej okresowe opuszczenie lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym lub zakazać mu zbliżania się do pokrzywdzonego na wskazaną odległość. W postępowaniu przygotowawczym środek ten stosuje się na wniosek policji albo z urzędu. Jeżeli wobec oskarżonego, zatrzymanego na podstawie art. 244 § 1a lub 1b, zachodzą podstawy do zastosowania tego rodzaju nakazu, policja niezwłocznie, nie później niż przed upływem 24 godzin od chwili zatrzymania, występuje z wnioskiem do prokuratora o zastosowanie tego środka. Wniosek powinien być rozpoznany przed upływem 48 godzin od chwili zatrzymania oskarżonego. Nakaz orzeczony w tym trybie stosuje się na okres nie dłuższy niż 3 miesiące. Jeżeli nie ustały przesłanki jego stosowania, to na dalsze okresy, nie dłuższe niż 3 miesiące przedłużyć go może sąd pierwszej instancji właściwy do rozpoznania sprawy, na wniosek prokuratora. Po wydaniu postanowienia o nakazie okresowego opuszczenia przez oskarżonego lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, można, na wniosek oskarżonego, wskazać mu miejsce pobytu w placówkach zapewniających miejsca noclegowe. Placówkami wskazanymi do umieszczenia oskarżonego nie mogą być placówki pobytu osób doznających przemocy domowej.

Nakaz opuszczenia mieszkania wynikający z art. 11a ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej

Jeżeli osoba, która wspólnie zajmuje mieszkanie, swoim zachowaniem polegającym na stosowaniu przemocy domowej czyni to zamieszkiwanie szczególnie uciążliwym, osoba doznająca tej przemocy może żądać, aby sąd zobowiązał osobę, która stosuje przemoc do opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazał zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia. Z takim wnioskiem można wystąpić również, gdy:

• osoba doznająca przemocy domowej opuściła wspólnie zajmowane mieszkanie z powodu stosowania wobec niej przemocy w tym mieszkaniu;
• osoba stosująca przemoc domową opuściła wspólnie zajmowane mieszkanie;
• osoba stosująca przemoc domową okresowo lub nieregularnie przebywa w mieszkaniu wspólnie z osobą doznającą przemocy domowej.

Osoba pełnoletnia, która pozostała w mieszkaniu jest zobowiązana do ponoszenia opłat za dostawy do tego mieszkania energii, gazu, wody oraz odbiór ścieków, odpadów i nieczystości ciekłych, a także czynsz lub koszty bieżącego zarządzania nieruchomością. Chyba że osoba stosująca przemoc domową jest względem niej obowiązana do świadczeń alimentacyjnych.

Jeżeli po wydaniu przez sąd postanowienia uwzględniającego wyżej omówione wnioski osoba stosująca przemoc domową chce zabrać ze wspólnie zajmowanego mieszkania i z jego bezpośredniego otoczenia rzeczy lub zwierzęta domowe, a osoba doznająca tej przemocy wyraża na to zgodę, może się to odbyć wyłącznie w obecności policjanta lub żołnierza Żandarmerii Wojskowej. Zabranie rzeczy i zwierząt domowych może się odbyć nie więcej niż dwa razy. W tym celu osoba stosująca przemoc domową występuje z pismem do kierownika jednostki organizacyjnej policji lub komendanta jednostki organizacyjnej Żandarmerii Wojskowej, właściwego ze względu na miejsce położenia wspólnie zajmowanego mieszkania, o wyznaczenie nie później niż w terminie 48 godzin policjanta lub żołnierza Żandarmerii Wojskowej do uczestniczenia w tych czynnościach. Ważne jest także wcześniejsze uzgodnienie terminu z osobą doznającą przemocy domowej. Osoba doznająca przemocy domowej ma prawo brać udział w tych czynnościach lub upoważnić do tego inną osobę. Gdy osoba doznająca przemocy domowej wyrazi sprzeciw wskazane przedmioty lub zwierzęta domowe pozostawia się we wspólnie zajmowanym mieszkaniu lub w jego bezpośrednim otoczeniu[3].

Nakaz opuszczenia mieszkania wynikający z art. 15aa – 15ak ustawy o policji

Wobec osoby stosującej przemoc domową, stwarzającej zagrożenie dla życia lub zdrowia osoby doznającej tej przemocy, policjant ma prawo wydać nakaz natychmiastowego opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia i zakaz zbliżania się do wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia, zwany dalej „nakazem i zakazem”. W nakazie i zakazie policjant wskazuje obszar lub odległość od wspólnie zajmowanego mieszkania, którą osoba stosująca przemoc domową jest obowiązana zachować. Przepis ten stosuje się do każdego lokalu, który służy zaspokajaniu bieżących potrzeb mieszkaniowych. Te nakazy i zakazy mogą być stosowane łącznie i są natychmiast wykonalne. Policjant może je wydać:

• podczas interwencji podjętej we wspólnie zajmowanym mieszkaniu lub jego bezpośrednim otoczeniu lub
• w związku z powzięciem informacji o stosowaniu przemocy domowej, w szczególności zgłoszenia przez:
  a) osobę doznającą przemocy domowej lub
  b) kuratora sądowego albo pracownika jednostki organizacyjnej pomocy społecznej, w związku z wykonywaniem obowiązków ustawowych.

W przypadku zatrzymania osoby stosującej przemoc domową nakazy i zakazy mogą być wydane bezpośrednio po jej zwolnieniu. Osobę zgłaszającą przemoc domową przesłuchuje się w charakterze świadka, po pouczeniu o treści art. 233 Kodeksu karnego (odpowiedzialność karna za fałszywe składanie zeznań), na okoliczności wskazane w zgłoszeniu, o ile to możliwe, na miejscu zdarzenia. Aby ustalić, czy zachodzą przesłanki do wydania omawianych środków, policja może przesłuchać w charakterze świadków również inne osoby. W szczególności dotyczy to wszystkich osób pełnoletnich, które wspólnie zajmują mieszkanie. Jeśli zachodzi obawa, że obecność osoby stosującej przemoc domową będzie oddziaływać krępująco na świadka lub wywierać negatywny wpływ na jego stan psychiczny, policjant może nakazać tej osobie, aby na czas przesłuchania świadka opuściła miejsce przesłuchania. Osobę małoletnią można przesłuchać tylko wówczas, gdy jej zeznania mogą mieć istotne znaczenie dla sprawy, w szczególności gdy jest jedynym świadkiem zdarzenia, a brak jest innych dowodów, i wyłącznie w odpowiednio przystosowanych pomieszczeniach, o których mowa w przepisach Kodeksu postępowania karnego. Przesłuchanie osoby małoletniej przeprowadza sąd opiekuńczy właściwy dla miejsca jej pobytu na wniosek policji. Przesłuchanie odbywa się z udziałem prokuratora oraz biegłego psychologa, przy czym osoba pełnoletnia wskazana przez małoletniego ma prawo być obecna przy przesłuchaniu, o ile nie ogranicza to swobody wypowiedzi przesłuchiwanego małoletniego. W przesłuchaniu nie bierze udziału osoba, która stosuje przemoc domową. Z czynności przesłuchania osoby małoletniej sporządza się protokół i nagranie obrazu i dźwięku. Policjant, przed wydaniem nakazu i zakazu może wysłuchać osobę stosującą przemoc domową, jeśli nie utrudni to ich natychmiastowego wydania.

Policjant doręcza odpis nakazu i zakazu niezwłocznie po ich wydaniu osobie stosującej przemoc domową oraz osobie doznającej tej przemocy. W razie niemożności doręczenia osobie stosującej przemoc domową, zamieszkującej wspólnie z osobą doznającą tej przemocy, odpisu nakazu i zakazu, należy je złożyć we właściwej jednostce organizacyjnej policji. Natomiast umieszcza się zawiadomienie o ich wydaniu, ze wskazaniem przyczyny umieszczenia zawiadomienia oraz wskazaniem, gdzie i kiedy pismo pozostawiono. Doręczenie uważa się za dokonane z chwilą umieszczenia zawiadomienia na drzwiach wspólnie zajmowanego mieszkania. Policja niezwłocznie doręcza prokuratorowi odpis nakazu i zakazu oraz zawiadamia właściwy miejscowo zespół interdyscyplinarny, a gdy w mieszkaniu zamieszkują osoby małoletnie lub osobą doznającą przemocy domowej jest osoba małoletnia – także właściwy dla miejsca zamieszkania sąd opiekuńczy.

Czynność opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia przez osobę stosującą przemoc domową, wobec której wydano nakaz i zakaz, wymaga sporządzenia protokołu, który podpisują pełnoletnie osoby uczestniczące w czynności. Jeżeli osoba uczestnicząca w czynności odmawia podpisu lub nie może go złożyć, policjant dokonujący czynności zaznacza przyczynę braku podpisu. Osoba stosująca przemoc domową, wobec której wydano nakaz i zakaz, ma prawo zabrać ze wspólnie zajmowanego mieszkania i z jego bezpośredniego otoczenia przedmioty osobistego użytku i przedmioty niezbędne do wykonywania osobistej pracy zarobkowej (lub zwierzęta domowe), które są jej własnością, niezbędne do codziennego funkcjonowania lub pracy zarobkowej. W przypadku sprzeciwu osoby doznającej przemocy domowej te przedmioty lub zwierzęta domowe pozostawia się we wspólnie zajmowanym mieszkaniu lub w jego bezpośrednim otoczeniu. Dochodzenie roszczeń z tego tytułu odbywa się na zasadach określonych w Kodeksie cywilnym.

Jeżeli w okresie obowiązywania nakazu i zakazu zajdzie potrzeba zabrania przez osobę stosującą przemoc domową ze wspólnie zajmowanego mieszkania i z jego bezpośredniego otoczenia mienia stanowiącego jej własność, w szczególności niezabranych uprzednio przedmiotów osobistego użytku i przedmiotów niezbędnych do wykonywania osobistej pracy zarobkowej lub zwierząt domowych będących jej własnością, może się to odbyć jeden raz, wyłącznie w obecności policjanta, po wcześniejszym uzgodnieniu terminu z osobą doznającą przemocy domowej. Osoba doznająca przemocy domowej ma prawo brać udział w tej czynności lub upoważnić do tego inną osobę. Osoba stosująca przemoc domową, wobec której wydano nakaz i zakaz, ma obowiązek pozostawić klucze do wspólnie zajmowanego mieszkania i pomieszczeń jego bezpośredniego otoczenia w tym mieszkaniu.

W okresie obowiązywania nakazu lub zakazu policja przynajmniej trzykrotnie sprawdza, czy nie są one naruszane, i podejmuje niezbędne czynności. Pierwsze sprawdzenie odbywa się następnego dnia po wydaniu nakazu lub zakazu. Nakaz i zakaz tracą moc po upływie 14 dni od dnia ich wydania, chyba że sąd udzielił zabezpieczenia, którym zostały one przedłużone. Przy obliczaniu terminu nie uwzględnia się dnia, w którym nakaz i zakaz zostały wydane[4].

Nakaz opuszczenia mieszkania i zakaz zbliżania wydany w związku ze skazaniem sprawcy przemocy za znęcanie się nad rodziną

Mowa tu o środku karnym w postaci nakazu okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym (art. 39 pkt 2e k.k.) oraz zakazu kontaktu (art. 39 pkt 2b k.k.), którego orzeczenie jest możliwe w razie skazania za umyślne przestępstwo z użyciem przemocy, w tym przemocy przeciwko osobie najbliższej (art. 41a § 1 k.k.).

Zakaz zbliżania polega na tym, że sąd może orzec obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu. Może on być orzeczony fakultatywnie – w przypadku skazania za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego oraz w razie skazania za umyślne przestępstwo z użyciem przemocy, w tym przemocy przeciwko osobie najbliższej. Środek karny w postaci zakazu zbliżania orzekany jest obligatoryjnie w sytuacjach skazania na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego.

Zakaz lub nakaz może być połączony z obowiązkiem zgłaszania się na policję lub innego wyznaczonego organu w określonych odstępach czasu, a zakaz zbliżania się do określonych osób – również kontrolowany w systemie dozoru elektronicznego. W razie ponownego skazania sprawcy na obligatoryjny zakaz, sąd może orzec obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu na zawsze bez zgody sądu.

Sąd, orzekając o zakazie zbliżania się może określić odległość, na jaką oskarżony może zbliżać się do pokrzywdzonych. Jeżeli sprawca nie zastosuje się do nałożonego przez sąd zakazu, grozi mu kara do 3 lat pozbawienia wolności. Przy orzekaniu omawianego środka sąd przesyła odpis wyroku jednostce policji. Powierza również nadzór nad wykonywaniem zakazu zawodowemu kuratorowi sądowemu. Orzekając nakaz okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, sąd określa termin jego wykonania.

Istotne jest to, że obowiązek opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym nie zależy od tego, kto jest jego właścicielem. Może być nałożony na oskarżonego także wówczas, gdy jest właścicielem lub współwłaścicielem mieszkania.

[1] Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy domowej (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1249 z późn. zm.).
[2] Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 37 z późn. zm.).
[3] Art. 11a Ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy domowej (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1249 z późn. zm.).
[4] art. 15aa – 15ak Ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 145).