Przemoc w cyberprzestrzeni 

Powszechny dostęp do Internetu nosi znamiona zmiany cywilizacyjnej. Przy czym pewne aspekty tej zmiany są jednoznacznie negatywne dla użytkowników.

Jakie zachowania w sieci są cyberprzemocą?

Zmiany prawa przynajmniej w pewnym zakresie starają się podążać za potrzebami społeczeństwa informatycznego. Obszar cyberprzestrzeni, który definiujemy poprzez przedrostek (cyber) jako związany z nowymi technologiami elektronicznymi, informatycznymi w ostatnich latach stał się przedmiotem wyraźnego zainteresowania prawa. Jednym z aspektów tych zainteresowań jest zjawisko cyberbullyingu, tj. cybeprzemocy, które w dobie cyfryzacji staje się poważnym problemem. Nazwa wywodzi się ze zbitki dwóch słów cyber – oznaczającego elektronikę oraz bully – oznaczającego brutalność.

Cyberprzemoc (ang. cyberbullying) rozumiana jest jako akt intencjonalnego, agresywnego zachowania dokonywanego przez jednostkę bądź grupę z użyciem telefonów komórkowych bądź komputera z dostępem do Internetu. Zjawisko to jest na tyle złożone, że można je grupować i oznaczać jako przemoc wobec słabszych, celebrytów, nieznajomych oraz tzw. przemoc uprzedzeniowa związana z tzw. mową nienawiści. Szczególnym rodzajem jest cyberprzemoc rówieśnicza. Najczęściej obejmuje ona rozsyłanie materiałów audiowizualnych, których celem jest poniżenie, ośmieszenie, wyzywanie, grożenie rówieśnikowi z wykorzystaniem różnych instrumentów np. serwisy społecznościowe, fora, komunikatory.

Zagrożenia związane z cyberprzestrzenią wymuszają potrzebę zapewnienia bezpieczeństwa przede wszystkim najmłodszym członkom społeczeństwa. Obecnie dzieci i młodzież mają znaczące kompetencje cyfrowe, lecz mniejszą świadomość zagrożeń, które niesie ze sobą cyberprzestrzeń. W odróżnieniu od ich rodziców, których kompetencje cyfrowe stoją na niższym poziomie, co wynika przede wszystkim z tego, że weszli w przestrzeń Internetu już jako dorośli ludzie. Z tego też zasadniczo wynika często nieumiejętność potencjalnego nierozeznania negatywnych konsekwencji korzystania z nowych technologii.

Cyberprzestrzeń ułatwia nawiązywanie kontaktów użytkownikom oraz stała się głównym kanałem wymiany informacji. Problemem jest to, że sprawcy cyberbullyingu często ukrywają się za anonimowością, jaką oferuje Internet, co sprawia, że trudniej jest ich zidentyfikować i pociągnąć do odpowiedzialności. Wykorzystują różnorodne platformy internetowe – od mediów społecznościowych, przez fora dyskusyjne, aż po komunikatory internetowe, aby dręczyć swoje ofiary.

Hejt i mowa nienawiści – szczególny rodzaj cyberprzemocy

Osoby pokrzywdzone cyberprzemocą często nie mogą się skutecznie bronić, gdyż ich ochrona w dużej mierze uzależniona jest od działania administratora strony internetowej. Internauci podpisują się nickiem, rejestrują się pod pseudonimami bądź inaczej fałszywie oznaczają swoją tożsamość, co umożliwia im ukrywanie swojej tożsamości. Wydaje się, że w Internecie anonimowość jest pozorną zaletą, ale niesie ona ze sobą wiele zagrożeń, a co ważniejsze – dla pewnego kręgu sprawców nawet pod pseudonimem nie są nieznajomymi. W cyberprzemocy hejt (z ang., oznacza „nienawiść”) rozumiany jest nie jako emocja o zabarwieniu negatywnym, lecz zachowanie, które oznacza nienawiść do innej osoby wyrażonej w taki sposób, by inni wiedzieli o tym. Cyberprzemoc jest rodzajem przemocy psychicznej. Powtarzalność zachowań, które eskalują w sile przekazu, jest możliwa właśnie dzięki specyfice komunikacji on-line.

Trudno oszacować skalę zjawiska w Polsce, bowiem brakuje rzetelnych danych o nadużyciach internautów. W dużej mierze poza kontrolą są niebezpieczne treści Internetu, takie jak pornografia, która przyczynia się do dehumanizacji człowieka, wzrost zachowań agresywnych oraz inne, np. rasizm czy ksenofobia.

Gdzie można zgłosić cyberprzemoc?

Najczęściej reagują na cyberprzemoc organizacje społeczne, w szczególności te, które statutowo powołane zostały do oddziaływań skierowanych wobec dzieci i młodzieży oraz instytucje rządowe i służby odpowiedzialne za bezpieczeństwo, np. policja.

Warto przytoczyć przykład kampanii śledzącej agresję w Internecie, jakim jest portal stowarzyszenia Otwarta Rzeczpospolita (otwarta.org), który ułatwia zgłaszanie nienawistnych incydentów oraz propagowanie autorskiej dobrej praktyki przeciwdziałania nietolerancji i dyskryminacji. Model ten opiera się na zaangażowaniu w tę aktywność obywateli, organizacji pozarządowych i władz różnego szczebla. Jeśli jakaś osoba doświadcza lub styka się w przestrzeni wirtualnej z lżeniem, wyszydzaniem czy poniżaniem grupy lub jednostki przede wszystkim z powodu przynależności etnicznej, koloru skóry, wyznawanej religii lub bezwyznaniowości, płci, preferencji seksualnych bądź niepełnosprawności, wieku może podać konkretne dane obejmujące datę i miejsce (np. adres, stronę internetową), opis czynu (np. cytat ze strony internetowej) poprzez ikonę ZGŁOŚ INCYDENT na stronie www.zglosnienawisc.otwarta.org. Osoba wypełnia formularz, w którym może wgrać zdjęcie, printscreen, inny plik multimedialny i może także zastrzec swoją anonimowość.

Innym podobnym przykładem jest portal hejtstop.pl oraz portal mowanienawisci.info. Nielegalne treści, w tym mowę nienawiści, ksenofobię można zgłosić poprzez formularz na stronie dyzurnet.pl.

Najważniejszym narzędziem jest strona internetowa, która umożliwia podanie przez zgłaszającego linka, który następnie po wstępnej analizie przekazywany jest organom ścigania. Warto podkreślić, że wiele z tych portali nawiązuje współpracę nie tylko z organami ścigania, ale także bezpośrednio z serwisami społecznościowymi, np. z administratorami serwisu Facebook. Fakt ten nie sposób przecenić, wobec podległości Facebooka przepisom prawa obowiązującym w Stanach Zjednoczonych, co wielokrotnie doprowadzało do niezrozumiałej opieszałości bądź braku współpracy serwisu Facebook z polskimi organami ścigania.

Źródła cyberprzemocy

Przemoc ze świata realnego przenika do cyberprzestrzeni, gdzie stosunkowo łatwo o samotność oraz obojętność wobec nieprawidłowych postaw niektórych jego uczestników. Kluczową kwestią jest wyjaśnianie mechanizmów psychospołecznych, jakie wiążą się ze zjawiskiem cyberprzemocy, tj. analiza czynników ryzyka wystąpienia ryzykownych i krzywdzących zachowań oraz możliwości jej przeciwdziałania. Nie da się uniknąć dyskusji na temat destrukcyjnego aspektu Internetu w sytuacji stale zwiększającej się liczby przypadków samobójstw wśród osób młodych. Odrębną kwestią jest także pogłębiające się zanikanie empatii użytkowników Internetu, na co powinni zwrócić szczególną uwagę rodzice na etapie wdrażania dzieci w to środowisko.

Problem cyberbullyingu jest złożony i wymaga zaangażowania wielu podmiotów – od indywidualnych użytkowników Internetu, poprzez platformy internetowe, aż po organy ścigania i sądy. Edukacja społeczności internetowej w zakresie praw i obowiązków w sieci, a także konsekwencji prawnych cyberbullyingu, jest kluczowa dla zapewnienia bezpiecznego i przyjaznego środowiska on-line dla wszystkich użytkowników.