Przemoc w bliskich związkach nastolatków

Miłość młodzieńcza jest doświadczeniem, dzięki któremu młodzi uczą się budowania więzi z drugą osobą. Badania pokazują (Izdebski, Niemiec, Wąż, 2011), iż 61,3% osiemnastolatków pozostaje lub było już w stałym związku. Młode osoby – dążąc do bycia razem – poszukują bliskości, chcą być ważne i potrzebne drugiej osobie, chcą móc liczyć na nią w trudnych chwilach. Nastolatkowie, budując relacje intymne, pragną czuć się kochani, akceptowani, spełnieni. Są więc niezwykle wrażliwi na odrzucenie, na poczucie bycia nieważnym dla drugiej osoby, którą obdarzają uczuciem i zaufaniem. Negatywne emocje, które towarzyszą młodym w trakcie trwania związku, takie jak: zazdrość, złość, przygnębienie – szczególnie w przypadku krótkotrwałych związków – są prawdopodobnie nie do uniknięcia. Z badań wynika, że osoby nieszczęśliwe wykazują jednotorowość w myśleniu, są skoncentrowane na detalach, popadają w stany depresyjne, którym towarzyszy intensywne skupienie się na sobie. Charakteryzują się brakiem przejawiania inicjatywy, gorszym przyswajaniem informacji z zewnątrz, ponieważ ich myśli krążą wokół nieszczęścia, które je spotkało. Uczniowie opuszczają się w nauce, zaniedbują dotychczas dobrze wypełniane obowiązki (Pawłowska, 2006).

Romantyczne uczucia i związki seksualne mogą też mieć swoje ciemne strony. Młodzi ludzie często utożsamiają bliskość ze współżyciem seksualnym, które – szczególnie dla chłopców – staje się nieodzownym elementem związku. Romantyczna więź zazwyczaj bywa obustronna i zgodna, ale związek oparty na seksie nie zawsze musi taki być. Wiele nastolatków doświadcza presji seksualnej ze strony partnerów, z którymi się spotykają. Formy wymuszeń mogą przyjmować różne oblicza; mogą objawiać się przez delikatne, werbalne lub niewerbalne przekazy, ale też przez przemoc fizyczną i gwałty na randkach. Zdarzają się przypadki, że nastolatka – często wbrew sobie – daje partnerowi tak zwany „dowód miłości”, mając nadzieję, że to scali ich związek i wzmocni panujące między nimi uczucie.

Przemoc w bliskim związku jest zamierzonym działaniem, mającym na celu znieważenie drugiej osoby. Nikt nie zmusza nastoletniego sprawcy przemocy, by zachowywał się w sposób, dzięki któremu zdobywa władzę i utrzymuje kontrolę nad partnerem. Wszelkie odmiany zachowania osoby stosującej przemoc są wyuczone, a więc całkowicie w jej mocy leży zaprzestanie takiego zachowania.

Podobnie jak dorośli sprawcy, nastolatki używają strategii kontroli i przymusu, aby przywiązać swoją ofiarę do siebie. Zdecydowanie częściej ofiarami przemocy – także przemocy na randce – stają się dziewczęta. Stąd też wiele przykładów w tym tekście obrazuje przemoc chłopców wobec dziewcząt. Badania wskazują jednak, że od początku lat dziewięćdziesiątych zmniejsza się przewaga agresywności chłopców nad agresywnością dziewcząt (Toeplitz-Winiewska, Winiewski, 2012). Również do gabinetów psychoterapeutycznych coraz więcej zgłasza się kobiet, które mówią o swoich agresywnych zachowaniach względem bliskich im osób.

Czynniki wpływające na występowanie przemocy

Dlaczego przemoc w relacjach młodych ludzi jest tak powszechna? Istnieje kilka czynników, które przyczyniają się do wystąpienia przemocy w związkach nastolatków (Murray, 2002):

• Aprobata rówieśników – dorastająca młodzież przywiązuje dużą wagę do akceptacji ze strony rówieśników. Jeśli koleżanki dziewczyny uważają jej związek za „normalny”, to często nie jest ona w stanie ocenić, czy jej chłopak ją wykorzystuje.
• Oczekiwania zgodne z rolą przypisaną danej płci – pomimo wielu zmian społeczno-kulturowych, które zaszły w ciągu ostatnich lat, męska dominacja i kobieca bierność, uległość nadal są powszechnie funkcjonującymi wzorcami. W okresie adolescencji pozycję dziewczyny wśród koleżanek wyznacza m.in. to, czy ma chłopaka. Czasami więc godzi się na niezbyt przyjemne zachowania ze strony partnera, aby podtrzymać swoją pozycję w grupie rówieśniczej. Istotną kwestią są oczekiwania względem dziewcząt dotyczące tego, że to one wezmą na siebie odpowiedzialność za rozwiązywanie problemów w związkach, a to niejednokrotnie wiąże się z przypisywaniem sobie winy za nieumiejętność wpłynięcia na swojego chłopaka. Z kolei młodzi mężczyźni są uczeni (m.in. poprzez wzorce wyniesione z domu i kreowane przez media), że męskość oznacza siłę, dominację i sprawowanie kontroli – panują w związku, podporządkowując sobie dziewczynę, zmuszając ją do uległości.
• Brak doświadczenia – krótki staż tworzenia bliskich, intymnych relacji i trwania w nich powoduje, że nastolatki nie potrafią spojrzeć obiektywnie na swój miłosny związek. Mogą nie rozróżniać prawidłowych zachowań od tych, które prawidłowe nie są. Często zazdrość i zaborczość ze strony dręczyciela są uznawane przez młode osoby za oznaki miłości. Sporą rolę odgrywa tu również przyzwolenie społeczne na tego typu zachowania.
• Słaby kontakt z dorosłymi – młode ofiary często zatrzymują wiedzę na temat tego, co niedobrego dzieje się w ich związku, ponieważ mają przypuszczenia, że dorośli nie potraktują ich problemu poważnie, zbagatelizują sprawę. Obawiają się również, że na skutek interwencji dorosłych mogą utracić swoją niezależność i dlatego nie chcą wtajemniczać w swoje problemy najbliższych dorosłych.
• Nadużywanie substancji odurzających – nie jest bezpośrednią przyczyną przemocy występującej w związkach, jednak może zwiększać ryzyko jej wystąpienia, powodować większą brutalność. Alkohol i narkotyki zmniejszają zdolność do samokontroli,  stanowią również pewną pułapkę związaną z usprawiedliwianiem czynów osoby znęcającej się – pojawiają się komunikaty „wyjaśniające” dane zachowanie – „był pijany, więc nie wiedział, co robi”, „nie była wtedy sobą” itp.
• Ograniczony dostęp do źródeł pomocy – dzieci poniżej osiemnastego roku życia mają dość ograniczony dostęp do pomocy psychologicznej (poza pomocą dostępną w ramach szkoły) i prawnej – mogą potrzebować zgody rodziców, a obawiają się o nią prosić.

Formy przemocy w związkach nastolatków

Przemoc w związkach nastolatków przybiera podobne formy, co w związkach osób dorosłych. Zazwyczaj jako pierwsza ujawnia się przemoc psychiczna, która może stać się początkiem postępującej destrukcji. Dane statystyczne pokazują, że zanim dojdzie do jakiegokolwiek nadużycia fizycznego w związku, prawie zawsze ma miejsce długotrwała słowna i emocjonalna przemoc. Jest ona szczególnie niebezpieczna, ponieważ nie pozostawia żadnych widocznych śladów (jak np. obrażenia ciała), które mogłyby zaniepokoić rodziców czy nauczycieli i uruchomić ich działania interwencyjne. Jednak jest ona bardzo dotkliwa i niszcząca poczucie własnej wartości ofiary. Jest to bardzo przebiegłe działanie, bo zachowania, które początkowo mogą wydawać się urocze czy romantyczne, stają się z czasem instrumentem kontroli. Wszystkie obracają się wokół zazdrości, zaborczości i kontrolowania.

Najczęściej spotykane zachowania osób stosujących przemoc w bliskich związkach nastolatków:

• obrzucanie wyzwiskami i używanie wyzwisk jako „czułych słów” – „Jesteś gruba, głupia, leniwa, nikt inny niż ja nie będzie cię chciał”; ofiary z czasem przestają reagować na obelgi, bo uważają, że to prawda; akceptują taki sposób traktowania ze strony chłopaka, ponieważ potwierdza on ich negatywną opinię na swój temat; określenia typu „suczka” czy „dziwka” bywają dla młodzieży, szczególnie dla dziewcząt, zwrotami „pieszczotliwymi”; dziewczęta uczą się reagować na te określenia w pozytywny sposób, traktując je jako wyraz twardego, męskiego przywiązania do nich;
• kontrolowanie przez użycie nowych technologii – telefon komórkowy, portale społecznościowe typu Facebook stają się dla prześladowcy świetną formą sprawowania kontroli; to, co dla przeciętnego człowieka jest dogodną formą komunikacji, dla sprawcy przemocy jest narzędziem do stałego sprawdzania swojej ofiary: co robi, gdzie jest i z kim; wykorzystując zaufanie ofiary, wydobywa od niej hasła do Facebooka czy poczty mailowej, zyskując tym samym stały dostęp do treści korespondencji; ofierze nie wolno rozstawać się z telefonem, ponieważ partner w każdej chwili może zadzwonić i informuje, że będzie bardzo zły, jeśli ona nie odbierze; czasami dzwoni w ciągu nocy czy w trakcie zajęć dziewczyny, zmuszając ją do ciągłej koncentracji na relacji i utrzymując w stałym napięciu i gotowości;
• wymuszanie stałej gotowości do kontaktu – często wiąże się z przetrzymywaniem przy telefonie; Agnieszka Czapczyńska (2009) proponuje wyobrazić sobie sytuację, gdy chłopak umawia się z dziewczyną, że zadzwoni o godzinie 20:00; jest dla niej bardzo ważną osobą, więc już od 19:45 dziewczyna będzie czujnie krążyła z telefonem, pilnowała, żeby nikt inny nie blokował połączenia; telefon nie dzwoni w wyznaczonym czasie, w ciągu następnej godziny nadal milczy; myśli dziewczyny są coraz bardziej skoncentrowane na wyobrażaniu sobie najgorszych scenariuszy, uwaga krąży wokół sprawującego kontrolę chłopaka w tak intensywny sposób, że niemożliwa jest nauka czy odpoczynek; jeśli taka sytuacja dzieje się jednorazowo, można ją zrozumieć, bo przytrafia się każdemu, jeśli to stała praktyka – stanowi formę przemocy;
• monopolizowanie uwagi oraz izolowanie od rodziny i przyjaciół – wiąże się z zawłaszczaniem czasu dziewczyny, gdy chłopak chce z nią spędzać każdą wolną chwilę; początkowo może to wydawać się bardzo romantyczne, jednak szybko przybiera niebezpieczną formę – to on zaczyna decydować z kim, kiedy i ile czasu może ona rozmawiać, na kogo może patrzeć itp.; autonomiczne zachowania ofiary karze wybuchami niekontrolowanej złości, odrzuceniem, przemocą fizyczną; w rezultacie ofiara powoli wycofuje się ze swoich relacji rówieśniczych i zaczyna spędzać czas tylko ze sprawcą; zwykle w tego rodzaju związku dziewczynie nie wolno jest wychodzić z przyjaciółmi bez jego zgody lub obecności, chłopakowi natomiast wolno wszystko, ponieważ to on sam ustanawia dla siebie prawa w tej relacji; efekt końcowy jest taki, że jedyną naprawdę bliską osobą dla ofiary staje się jej partner, a to utrudnia wyjście z krzywdzącego związku;
• sprawianie, by ofiara czuła się niepewnie – polega na stosowaniu ciągłej zakamuflowanej krytyki w różnych sytuacjach; wystarczy szepnąć do ucha podczas spotkania towarzyskiego: „Ale ci się zrobił pryszcz” albo „Masz nieświeży oddech, zrób coś z tym”, żeby ze spontanicznej osoby zrobić skurczoną, spiętą i wstydzącą się siebie istotę; jeśli ona próbuje się bronić przed jego krytycyzmem, on mówi, że to przecież z troski o nią starał się być pomocny;
• obwinianie – za wszystkie trudności czy nieporozumienia w związku osoba stosująca przemoc obarcza odpowiedzialnością ofiarę; z perspektywy chłopaka nic nie jest jego przewinieniem; to powoduje, że dziewczynie towarzyszy ciągłe uczucie niepokoju; nigdy nie wie, czy zrobiła coś dobrze, czy źle; często w takich sytuacjach przyjmuje taktykę „starania się”, tak aby następnym razem zadowolić partnera i uniknąć przemocy;
• wcześnie padające wyznania miłości – mówienie „kocham cię” na drugiej czy trzeciej randce, kiedy realnie nie ma nawet możliwości dobrze się poznać; takie wyznanie jest niezwykle ważne dla każdej spragnionej ciepła i akceptacji dziewczyny, ale jednocześnie bardzo przywiązujące do osoby, która to wyznanie złożyła; miłość nie jest możliwa w tak krótkim czasie, możliwe jest pożądanie lub fascynacja; szybko padające wielkie wyznania miłości, zapewnienia o potrzebie związku na zawsze, mówienie „Chcę, żebyś była matką moich dzieci” itp., czynią ofiarę całkowicie bezwolną wobec oczekiwań partnera;
• wymuszanie współczucia wobec siebie – opowiadanie często nieprawdziwych historii o swoim nieszczęśliwym dzieciństwie, trudnej sytuacji rodzinnej itp. po to, aby wzbudzić wobec siebie współczucie, które często uruchamia w ofierze poczucie misji; dziewczyna wierzy, że jej miłość może stać się lekarstwem; jest to jeden ze sposobów na przywiązanie ofiary do siebie i wymuszanie kontaktów ze sobą poprzez wpędzanie w poczucie winy: „Możesz oczywiście iść na to spotkanie z koleżankami, ale mi będzie naprawdę bardzo źle bez ciebie”; sprawca czasem posuwa się do straszenia samobójstwem; dziewczyna staje się tą jedyną, która może i chce mu pomóc;
• stosowanie gróźb, zastraszających spojrzeń – zwykle zaczyna się w miarę delikatnie, od zdań: „Nie myśl nawet o…”, „Jeśli kiedykolwiek zrobisz…, to ja…”; po jakimś czasie wypowiedzi te eskalują do poważnych gróźb przeciwko zdrowiu czy życiu dziewczyny, jej bliskich, przyjaciół, zwierząt itp.; na pewnym etapie osoba stosująca groźby nawet nie musi ich już wypowiadać – ofiara ze spojrzenia sprawcy jest w stanie wyczytać, co grozi jej za to, że nie spełni jego żądań;
• prowadzenie „przesłuchań” – szczegółowe wypytywanie z kim i gdzie była, jak długo, ile osób było razem z nią, czy byli wśród nich inni mężczyźni, dlaczego nie odbierała telefonu, co w tym czasie robiła itp.; początkowo może kojarzyć się z namiętną zazdrością, natomiast po pewnym czasie staje się męczące, uciążliwe i jest ewidentną formą kontroli;
• publiczne poniżanie – taktyka polegająca na wprawianiu w zakłopotanie w sytuacjach towarzyskich, upokarzaniu, podważaniu poczucia własnej wartości; partner pyta dziewczynę przy swoich znajomych, uśmiechając się lekko: „Co ci przyszło do głowy, aby założyć taką dopasowaną bluzkę? Myślisz, że jesteś atrakcyjna jak gwiazda filmowa?”, a potem przytula ją i daje całusa; kiedy ona czuje się urażona, mówi jej, że jest przewrażliwiona i że tylko żartował; wszyscy razem śmieją się z tej sytuacji; dziewczyna wraca do domu i płacze do poduszki, bo zupełnie nie rozumie tego, co się stało;
• niszczenie ulubionych przedmiotów – ograbianie ofiary z czegoś, co jest dla niej najbardziej cenne; wiąże się z odbieraniem ważnych przedmiotów, pamiątek osobistych po to, aby pokazać swoją dominację: „Mogę wziąć wszystko, co do ciebie należy, i zrobię z tym, co zechcę”; nie obchodzą go uczucia dziewczyny z tym związane; jeśli widzi jej płacz, twierdzi, że jest infantylna, bo przywiązuje się do mało istotnych przedmiotów, mówi: „Czas, abyś dorosła”.

Innymi formami przemocy pojawiającymi się w bliskich związkach nastolatków są: wykorzystywanie seksualne i stosowanie agresji fizycznej. Przemoc seksualna wiąże się zarówno z fizycznym zmuszaniem do niechcianych przez partnerkę form intymności, jak i stosowaniem manipulacyjnych form nacisku, tak aby dziewczyna bała się powiedzieć „nie”. Jedną z częstych form przemocy seksualnej – chociaż trudno w to uwierzyć – jest gwałt podczas randki. Z badań Susanne Agetorn z Behavior ResearchInstitute (za: Murray, 2002) wynika, że ten typ przemocy stanowi 67% nadużyć seksualnych, do jakich dochodzi wśród nastolatków. Jedna trzecia młodych kobiet w wieku 14–17 lat podaje, że przynajmniej raz w życiu doświadczyła gwałtu na randce. W starszej kategorii wiekowej liczba ofiar rośnie. Przemoc seksualna przyjmuje też inne postaci. Jedną z nich jest wymuszanie różnych form intymności, np. pocałunków czy nieakceptowanych pieszczot. To również oznaka pokazywania dominacji: „Biorę to, na co mam ochotę, nie licząc się z twoją wolą”. Wśród młodzieży, szczególnie wśród chłopców, mało popularne jest proszenie dziewczyn o zgodę na pocałunek. Wymuszanie polega też na manipulowaniu poczuciem wartości dziewczyny, oskarżaniem jej o bycie nieatrakcyjną partnerką seksualną, np. poprzez zarzucanie jej, że jest zimna, mało kobieca itp., bo odmawia. Sprawcy wmawiają partnerkom, co jest „normalne”, a co nie lub co powinny zrobić dla swojego chłopaka, bo „faceci muszą to mieć, inaczej szukają gdzie indziej”.

Dziewczyny opowiadają o zbliżeniach seksualnych ze swoimi partnerami, podczas których czuły tylko ból, o byciu zmuszanymi do współżycia z osobami trzecimi, o tym, że były nakłaniane do przyglądania się aktom seksualnym swojego chłopaka z innymi partnerkami, o byciu zmuszanymi do seksu bez użycia środków antykoncepcyjnych, np. bez prezerwatywy, itp. Obelgi o charakterze seksualnym stanowią kolejny przykład stosowania przemocy, która jest bardzo upokarzająca, dotkliwa i sprawia młodym kobietom wiele cierpienia – „Jesteś gruba, masz mały biust, jesteś niekobieca, nie umiesz się całować” itp. Degradacja werbalna sfery seksualnej dziewczyny jest narzędziem służącym podporządkowaniu ofiary, pokazaniu jej niskiej wartości w tym jakże delikatnym obszarze, po to, by sprawca czuł się całkowitym panem sytuacji.

W związkach, w których pojawia się przemoc fizyczna, prawie zawsze miały miejsce znieważanie słowne i nadużycia emocjonalne. Wydaje się, że jest ona najłatwiejszym rozpoznawalnym sygnałem przemocy, aczkolwiek młode dziewczyny chronią sprawców, ukrywając obrażenia ciała, minimalizując przemoc, tłumacząc zachowanie partnera jego problemami emocjonalnymi itp. Przemoc fizyczna to zazwyczaj bicie, szarpanie, uderzanie, popychanie, pozbawianie swobody poprzez przytrzymywanie.