Wspólność i rozdzielność majątkowa małżeńska

Kategoria: Prawo

Data publikacji: 11/6/2024

Pęknięty dom symbolizujący podział majątku małżeńskiego

Zawartość

Z tego artykułu dowiesz się:

co oznacza wspólność i rozdzielność majątkowa,
jakie dobra można potraktować jako majątek osobisty małżonków,
z czym wiąże się obowiązek wyrównania dorobków.

Kwestie ustroju majątkowego małżonków zostały przez ustawodawcę podzielone na trzy odrębne rozdziały – ustawowy, umowny i przymusowy. Wspólną cechą ustroju ustawowego i przymusowego (z wyjątkiem przymusowej rozdzielności na podstawie orzeczenia sądu) jest to, że powstają z mocy prawa. Natomiast ustrój umowny ma swoje źródło w umowie małżeńskiej. Zasadniczą różnicą pomiędzy ustrojem ustawowym a przymusowym jest to, że małżonkowie mogą samodzielnie wyłączyć zarówno powstanie, jak i istnienie tego ustroju. Zatem kształt ustrojowy małżeństwa zależy od ich zgodnej woli. Ustrój przymusowy (z wyjątkiem możliwości wystąpienia na drogę sądową przez każdego z małżonków) powstaje i istnieje niezależnie od woli małżonków [1].

Co do zasady, w momencie zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa), która obejmuje przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Do majątku wspólnego należą w szczególności:

pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków [2] – mowa tu o każdym wynagrodzeniu, bez względu na podstawę prawną zatrudnienia, a więc umowie o pracę, wyborze czy mianowaniu. Ponadto dotyczy to również wynagrodzenia uzyskanego na podstawie spółdzielczej umowy o pracę, jak i na podstawie przepisów szczególnych, a także innych stosunków prawnych niemających cech umownego stosunku pracy w rozumieniu Kodeksu pracy, jak umowy o pracę nakładczą lub pracy członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych oraz ich domowników. Wynagrodzenie za pracę obejmuje wynagrodzenie podstawowe wraz z uzupełniającymi je składnikami, tj. premiami oraz różnego rodzaju dodatkami. Na równi z wynagrodzeniem za pracę należy traktować wszelkiego rodzaju nagrody pracownicze, m.in. nagrody jubileuszowe, wynagrodzenia wypłaty z tytułu ekwiwalentu za niewykorzystany urlop, diety, zwrot kosztów podróży, odprawy (emerytalna, rentowa i pośmiertna) czy odszkodowanie przysługujące z powodu niezgodnego z prawem wypowiedzenia umowy o pracę lub rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia. Także wynagrodzenia za prace dorywcze, jak również wykonywane bez tytułu prawnego. Do kategorii wynagrodzenia za pracę nie wchodzą natomiast nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków, które przynależą do majątku osobistego. Z uwagi na funkcję ekonomiczną takich świadczeń jak emerytura, renta inwalidzka, renta odszkodowawcza, stypendium, a także różnego rodzaju zasiłków z ubezpieczenia społecznego, w literaturze przyjmuje się, że należy traktować je tak jak wynagrodzenie za pracę. „Dochody z innej działalności zarobkowej” to natomiast dochody z działalności gospodarczej (np. prowadzenia przedsiębiorstwa), jak i umów takich jak np. umowa agencyjna, umowa o dzieło, umowa zlecenia. Dochodami w rozumieniu analizowanego przepisu są także tantiemy z majątkowych praw autorskich, twórcy oraz pokrewnych [3],
dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków,
środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków – środki zgromadzone w funduszu emerytalnym przez jednego lub oboje małżonków podlegają podziałowi w trakcie podziału majątku wspólnego,
kwoty zwaloryzowanych składek emerytalnych, zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy z 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2021 r. poz. 423 ze zm.),
środki zgromadzone na koncie OIPE w rozumieniu art. 2 pkt 5 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1238 z dnia 20 czerwca 2019 r. w sprawie ogólnoeuropejskiego indywidualnego produktu emerytalnego (OIPE) (Dz.Urz. UE L 198 z 25.07.2019, str. 1) oraz na subkoncie OIPE w rozumieniu art. 2 pkt 9 ustawy z dnia 7 lipca 2023 r. o ogólnoeuropejskim indywidualnym produkcie emerytalnym (Dz.U. poz. 1843) każdego z małżonków [4].

Do majątku osobistego każdego z małżonków należą natomiast:

przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej,
przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił,
prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom,
przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków,
prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie,
przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość,
wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków,
przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków,
prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy,
przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

Przedmioty zwykłego urządzenia domowego służące do użytku obojga małżonków są objęte wspólnością ustawową także w wypadku, gdy zostały nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca postanowi inaczej [5].

Wspólność ustawową małżonkowie mogą rozszerzyć lub ograniczyć albo ustanowić rozdzielność majątkową lub rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków (umowa majątkowa) przez umowę zawartą w formie aktu notarialnego. Umowa taka może poprzedzać zawarcie małżeństwa [6].

Rozdzielność majątkowa

Ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej żądać może:

z ważnych powodów każdy z małżonków,

wierzyciel jednego z małżonków, jeżeli uprawdopodobni, że zaspokojenie wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga dokonania podziału majątku wspólnego małżonków.

Rozdzielność majątkowa powstaje z mocy prawa, w przypadku ubezwłasnowolnienia lub ogłoszenia upadłości jednego z małżonków, a także wskutek orzeczenia separacji. W przypadku uchylenia ubezwłasnowolnienia, a także umorzenia, ukończenia lub uchylenia postępowania upadłościowego oraz zniesienia separacji, między małżonkami powstaje ustawowy ustrój majątkowy. Jeśli dochodzi do zniesienia separacji, to na zgodny wniosek małżonków sąd orzeka o utrzymaniu między małżonkami rozdzielności majątkowej.

Rozdzielność majątkowa powstaje z dniem oznaczonym w wyroku, który ją ustanawia. W wyjątkowych wypadkach sąd może ustanowić rozdzielność majątkową z dniem wcześniejszym niż dzień wytoczenia powództwa, w szczególności, jeżeli małżonkowie żyli w rozłączeniu (tzw. rozdzielność majątkowa z datą wsteczną) [7].

Rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków

Ustrój rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków jest rozwiązaniem łączącym zalety ustroju pełnej rozdzielności oraz ustroju wspólności. W czasie trwania tak przyjętego rozwiązania funkcjonują te same zasady co w przypadku pełnej rozdzielności majątkowej, której podstawowym założeniem jest autonomia każdego z małżonków tak w zakresie dotyczącym przynależności przedmiotów majątkowych, jak i w sferze zarządu oraz w sferze pasywów. Gdy zaś omawiany ustrój ustaje, umożliwia on temu małżonkowi, którego dorobek jest mniejszy, „uczestnictwo w dorobku współmałżonka”. Jak wskazuje się przy tym, chodzi tu o „uczestnictwo w korzyściach, a nie w stratach”. Należy to rozumieć w ten sposób, że jeśli po stronie danego małżonka występuje deficyt, czyli saldo ustalone w wyniku wyliczeń jest ujemne, to taki małżonek sam ponosi ciężar owego deficytu [8]. Dorobkiem każdego z małżonków jest wzrost wartości jego majątku po zawarciu umowy majątkowej. Po ustaniu rozdzielności majątkowej małżonek, którego dorobek jest mniejszy niż dorobek drugiego małżonka, może żądać wyrównania dorobków przez zapłatę lub przeniesienie prawa. Z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać zmniejszenia obowiązku wyrównania dorobków. W razie braku porozumienia między stronami co do sposobu lub wysokości wyrównania, sprawę rozstrzyga sąd [9].