Ustanie małżeństwa - rozwód

Małżeństwo może ustać wskutek śmierci jednego z małżonków, unieważnienia małżeństwa, uznania małżonka za zmarłego lub orzeczenia rozwodu. Separacja jest natomiast szczególnym rozwiązaniem, które powoduje, że małżeństwo wprawdzie formalnie nadal trwa, jednak w bardzo ograniczonym zakresie. W tym artykule skupimy się na rozwodzie.

Przesłanki rozwodu

Kwestie ustania małżeństwa oraz separacji są uregulowane przede wszystkim w ustawie z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 2809).

Każdy z małżonków może żądać rozwiązania małżeństwa przez rozwód, jeżeli nastąpił między nimi zupełny i trwały rozkład pożycia. Mówimy wówczas o tzw. pozytywnych przesłankach rozwodu.

Są jednak okoliczności, w których nawet jeśli pozytywne przesłanki są spełnione, to rozwód nie może zostać orzeczony. Mamy wtedy do czynienia z tzw. negatywnymi przesłankami rozwodu. Mimo zupełnego i trwałego rozkładu pożycia, rozwód nie jest dopuszczalny, jeżeli:

• wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków,
• z innych względów orzeczenie rozwodu byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego,
• żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, chyba że drugi małżonek wyrazi zgodę na rozwód albo że odmowa jego zgody na rozwód jest w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego[1].

Bezwzględną przesłanką, od której nie ma żadnych wyjątków, jest „zupełny i trwały rozkład pożycia”. „Rozkład pożycia” należy rozumieć jako ustanie wspólnego pożycia małżeńskiego, którego utrzymywanie jest obowiązkiem małżonków (art. 23 k.r.o.). Pojęcie to nie ma swojej definicji ustawowej, jednak orzecznictwo jest tu spójne – zupełny rozkład pożycia ma miejsce, jeżeli między małżonkami ustały trzy rodzaje więzi: uczuciowa, fizyczna (intymna) oraz gospodarcza.

Wspólne pożycie w rozumieniu art. 23 k.r.o. polega na duchowej, fizycznej oraz gospodarczej więzi małżonków, stanowiącej cel małżeństwa i umożliwiającej realizację jego podstawowych zadań. Rozkład pożycia jest procesem rozciągniętym w czasie, a nie zdarzeniem jednorazowym. O zupełnym rozkładzie możemy mówić dopiero wtedy, gdy uległy zerwaniu wszystkie wymienione więzi łączące małżonków[2]. Z reguły przy ocenie trwałości rozkładu pożycia małżonków, który stanowi decydującą przesłankę rozwodową, bierze się pod uwagę długotrwałość trwania rozpadu. Jednakże okoliczności sprawy mogą stworzyć inne uzasadnienie oceny, że rozpad związku jest trwały i nie ma podstaw do spodziewania się, że małżonkowie do siebie powrócą[3].

Rodzaje więzi

Mimo iż żaden konkretny przepis nie zawiera definicji „więzi”, to orzecznictwo jest w tym zakresie spójne – przez więź duchową (uczuciową) rozumie się zazwyczaj zespół wzajemnych uczuć miłości i przywiązania, których dalszymi skutkami są szacunek, zaufanie, szczerość, lojalność, wyrozumiałość, respektowanie osobistych cech małżonka, uwzględnianie jego osobistych potrzeb oraz gotowość do ustępstw i kompromisów.

Rozpad więzi uczuciowej przejawia się w postępowaniu małżonków względem siebie oraz w ich wypowiedziach i zachowaniach w trakcie procesu. Do uznania, że między małżonkami doszło do zaniku wspólnoty duchowej, nie jest konieczne stwierdzenie wrogiego lub choćby niechętnego ich stosunku do siebie. Sąd Najwyższy wskazuje, że fakt przyjaznego zachowania wobec małżonka nie przesądza o braku trwałego rozkładu małżeństwa, gdyż istotą ustania więzi duchowej nie jest nienawiść i niekulturalne odnoszenie się do siebie małżonków. Zachowanie neutralnych, a nawet przyjaznych stosunków, czy utrzymywanie kontaktów w interesie wspólnych dzieci nie musi oznaczać, iż więź duchowa małżonków została utrzymana i rozkład pożycia nie istnieje. Według wskazań Sądu Najwyższego trzeba odróżnić poprawne stosunki między skłóconymi małżonkami, taktowne zachowanie się ludzi od serdecznych więzów małżeńskich i wzajemnych uczuć małżonków.

Więź fizyczna (seksualna) zakłada utrzymywanie między małżonkami intymnych relacji. Powszechnie przyjmuje się, że istnienie więzi fizycznej, mimo braku więzi duchowej i gospodarczej, świadczy o tym, że rozkład pożycia nie ma charakteru zupełnego i w takiej sytuacji powództwo o rozwód powinno zostać oddalone.

Więź gospodarcza natomiast to m.in. prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego, zamieszkiwanie razem, niekiedy prowadzenie wspólnej działalności zarobkowej lub gospodarczej czy posiadanie wspólnego majątku.

W orzecznictwie dopuszcza się możliwość uznania za zupełny także taki rozkład pożycia, gdy przy niepełnym zaniku określonej więzi, intensywność relacji między małżonkami pozwala orzec, że rozkład jest zupełny. Możliwe są np. sytuacje, w których małżonkowie – pomimo toczącej się sprawy rozwodowej czy też po ustaniu związku –mieszkają wspólnie w jednym lokalu ze względów ekonomicznych. Trudno w takim przypadku mówić o więzi gospodarczej, a raczej o konieczności ekonomicznej. Co istotne – sama zmiana ustroju majątkowego ze wspólności ustawowej na rozdzielność majątkową nie może być przyjmowana jako zerwanie więzi gospodarczej[4].

Po czyjej stronie leży wina?

Sąd orzeka rozwód i wskazuje również, czy i który z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia. Na zgodne żądanie małżonków sąd może nie orzekać o winie i w takiej sytuacji przyjmuje się, że żaden z małżonków nie ponosi winy[5]. Dla ustalenie strony odpowiedzialnej za rozkład pożycia małżeńskiego, istotne są zachowania małżonków, które miały miejsce przed powstaniem kryzysu, gdyż tylko one mogą być uznane za przyczynę rozkładu i ocenione jako zawinione spowodowanie rozkładu pożycia[6].

W wyroku rozwodowym sąd ponadto obligatoryjnie orzeka o:

• władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem stron,
• kontaktach rodziców z dzieckiem,
• alimentach.

Sąd uwzględnia pisemne porozumienie małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie, jeżeli jest ono zgodne z dobrem dziecka (tzw. plan wychowawczy). Zasadą jest, że rodzeństwo powinno wychowywać się wspólnie, chyba że dobro dziecka wymaga innego rozstrzygnięcia. W przypadku braku porozumienia wychowawczego sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców i tym samym ograniczyć władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień wobec dziecka, jeżeli dobro dziecka za tym przemawia.

Sąd nie orzeka o utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem na zgodny wniosek stron. Jeśli małżonkowie wspólne mieszkają, to sąd w wyroku rozwodowym orzeka również o sposobie korzystania z tego mieszkania przez czas wspólnego w nim przebywania małżonków po rozwodzie. W wyjątkowych sytuacjach, gdy jeden z małżonków swoim rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie, sąd może nakazać jego eksmisję na żądanie drugiego małżonka.

Na zgodny wniosek stron w wyroku orzekającym rozwód sąd może również orzec o podziale wspólnego mieszkania albo o przyznaniu mieszkania jednemu z małżonków, jeżeli drugi małżonek wyraża zgodę na jego opuszczenie bez dostarczenia lokalu zamiennego i pomieszczenia zastępczego. Sytuacja ta może mieć miejsce, gdy podział mieszkania bądź jego przyznanie jednemu z małżonków są możliwe. Orzekając o wspólnym mieszkaniu małżonków, sąd uwzględnia przede wszystkim potrzeby dzieci i małżonka, któremu powierza wykonywanie władzy rodzicielskiej.

Dopuszcza się również podział majątku wspólnego na wniosek jednego z małżonków, jeżeli przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu[7].

Obowiązek alimentacyjny po rozwodzie

Jeśli chodzi o obowiązek alimentacyjny między małżonkami po rozwodzie, to przepisy k.r.o. przewidują dwa typy tego obowiązku:

1. Zwykły – gdy sąd orzeka o alimentach na rzecz małżonka niewinnego lub współwinnego znajdującego się w stanie niedostatku (bez względu na to, czy stan ten był wywołany bezpośrednio rozwodem). W tym przypadku małżonek będzie zobowiązany do dostarczania środków utrzymania w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego. W tym typie obowiązku alimentacyjnego może być on skonkretyzowany w każdym możliwym wariancie wyroku rozwodowego, zarówno wtedy, gdy sąd nie orzeka o winie, gdy wina ciąży na obu stronach, lub wtedy, gdy wyłącznie winnym rozkładu pożycia jest jeden małżonek.
2. Rozszerzony – osobą uprawnioną do otrzymania alimentów tego typu może być wyłącznie małżonek niewinny w sytuacji istotnego pogorszenia sytuacji materialnej, która nie oznacza niedostatku, ale za to jej bezpośrednią przyczyną musi być rozwód. Sąd może orzec o alimentach tylko w jednym wypadku, tj. na rzecz małżonka niewinnego od małżonka wyłącznie winnego za rozpad małżeństwa. Małżonek wyłącznie winny ma przyczyniać się w takiej sytuacji w odpowiednim zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego.

Co istotne, sąd nie orzeka o alimentach między małżonkami obligatoryjnie. Osoba zainteresowana takim rozstrzygnięciem musi złożyć w tej sprawie odpowiedni wniosek[8].

Małżonek rozwiedziony, który wskutek zawarcia małżeństwa zmienił swoje dotychczasowe nazwisko, może przez oświadczenie złożone przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego lub konsulem powrócić do nazwiska, które nosił przed zawarciem małżeństwa – ma na to 3 miesiące od chwili uprawomocnienia się orzeczenia rozwodu[9].

[1] art. 56 k.r.o.
[2] Wyrok SN z 22.10.1999 r., III CKN 386/98, LEX nr 1217913.
[3] Wyrok SN z 10.01.1997 r., II CKN 54/96, PS 1999, nr 1, poz. 80.
[4] B. Wartenberg-Kempka [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz aktualizowany, red. M. Fras, M. Habdas, LEX/el. 2023, art. 56. 
[5] Art. 57 k.r.o. 
[6] Wyrok SN z 21.03.2003 r., II CKN 1270/00, LEX nr 78843.
[7] Art. 58 k.r.o.
[8] J. Sasiak [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz aktualizowany, red. M. Fras, M. Habdas, LEX/el. 2023, art. 60.
[9] Art. 59 k.r.o.