Sądowe zobowiązanie do leczenia odwykowego 

Zaangażowanie osoby uzależnionej od alkoholu w proces poddania się leczeniu, jest niezbędne do wejścia na drogę zdrowienia. Sądowe zobowiązanie do leczenia odwykowego może stać się impulsem do zmotywowania osoby z uzależnieniem do zmiany swojego życia.   

 

Podstawową rolę w rozwiązywaniu problemów alkoholowych na szczeblu samorządu gminnego ustawodawca powierzył gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych (dalej GKRPA). Do ustawowych zadań gminnych komisji należy m.in. podejmowanie czynności zmierzających do orzeczenia o zastosowaniu wobec osoby uzależnionej od alkoholu obowiązku poddania się leczeniu w zakładzie lecznictwa odwykowego (1). 

 

Przesłanki do sądowego zobowiązania do leczenia odwykowego

Zasadniczo poddanie się leczeniu odwykowemu osób uzależnionych od alkoholu jest dobrowolne. Z medycznego i psychologicznego punktu widzenia ogromnie ważne jest zaangażowanie osoby uzależnionej od alkoholu i chęć poddania się leczeniu. W przypadku leczenia przymusowego, efekty są zdecydowanie mniejsze. Mimo to jednak ustawodawca zauważył potrzebę wprowadzenia rozwiązań prawnych, które umożliwiłyby zobowiązanie sądowe do poddania się przymusowemu leczeniu osób uzależnionych od alkoholu. Jednak są to sytuacje wyjątkowe, opisane w ustawie. Obowiązkiem leczenia w stacjonarnym lub niestacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego może zostać objęta osoba uzależniona, która w związku z nadużywaniem alkoholu: 

• powoduje rozkład życia rodzinnego,  
• powoduje demoralizację małoletnich,  
• uchyla się od obowiązku zaspokajania potrzeb rodziny albo  
• systematycznie zakłóca spokój lub porządek publiczny.  

Powyżej wskazane przesłanki to tzw. przesłanki społeczne. O zastosowaniu obowiązkowego leczenia orzeka sąd rejonowy właściwy według miejsca zamieszkania lub pobytu osoby, której postępowanie dotyczy, w postępowaniu nieprocesowym wszczętym na wniosek GKRPA lub prokuratora (lub osoby uzależnionej, jeśli zgłosiła się ona do GKRPA z własnej inicjatywy). Do takiego wniosku dołącza się zgromadzoną dokumentację wraz z opinią biegłego, jeżeli takie badanie zostało przeprowadzone. Jeżeli nie ma opinii biegłego w przedmiocie uzależnienia od alkoholu, sąd zarządza poddanie osoby odpowiednim badaniom.  Celem badania przez biegłego jest wydanie opinii dotyczącej uzależnienia od alkoholu (czy została spełniona tzw. przesłanka medyczna), oraz wskazanie rodzaju zakładu leczniczego (2). 

 

Przebieg procedury

Sąd może również – jeżeli na podstawie opinii biegłego uzna to za niezbędne – zarządzić oddanie badanej osoby pod obserwację w zakładzie leczniczym na czas nie dłuższy niż 2 tygodnie. W wyjątkowych przypadkach na wniosek zakładu sąd może ten termin przedłużyć do 6 tygodni. Przed wydaniem postanowienia sąd wysłuchuje osobę, której postępowanie dotyczy. Na postanowienie zarządzające oddanie pod obserwację do zakładu przysługuje zażalenie. 

Jeśli sąd zarządzi badanie przez biegłego lub oddanie pod obserwację w zakładzie leczniczym, osoba, której postępowanie dotyczy, ma obowiązek poddać się badaniom psychologicznym i psychiatrycznym oraz zabiegom niezbędnym do wykonania podstawowych badań laboratoryjnych. Osoby, które wykonują te badania muszą posiadać  odpowiednie kwalifikacje zawodowe z zachowaniem wskazań wiedzy lekarskiej, a same badania nie mogą zagrażać zdrowiu osoby uzależnionej.  

Brak stawiennictwa osoby, co do której toczy się postępowanie w celu sporządzenia opinii jest podstawą do przymusowego doprowadzenia tej osoby przez policję, Żandarmerię Wojskową lub wojskowy organ porządkowy (3). Szczegółowe zagadnienie związane z wykonywaniem funkcji biegłego w sprawach uzależnienia od alkoholu regulują wydane na podstawie ustawy przepisy rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie biegłych w przedmiocie uzależnienia od alkoholu (4).  

Orzeczenie o obowiązku poddania się leczeniu zapada po przeprowadzeniu rozprawy, która powinna odbyć się w terminie jednego miesiąca od dnia wpływu wniosku (5). Przesłanka zobowiązania do podjęcia obowiązkowego leczenia w stacjonarnym lub niestacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego, polegająca na powodowaniu rozkładu życia rodzinnego (a także na innych przesłankach społecznych) w związku z nadużywaniem alkoholu, musi występować w dacie orzekania. Na gruncie tych przepisów dla poddania osoby, która nadużywa alkoholu, obowiązkowemu leczeniu konieczne jest spełnienie dwóch przesłanek. Pierwsza z nich ma charakter medyczny i obejmuje stan nadużywania alkoholu. Druga, określana jako społeczna, zdefiniowana została jako jeden z nagannych sposobów zachowania, wskazanych w art. 24 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (6).  

Obowiązek poddania się leczeniu trwa tak długo, jak tego wymaga cel leczenia, nie dłużej jednak niż 2 lata od chwili uprawomocnienia się postanowienia. Podczas trwania tego obowiązku sąd może na wniosek osoby, w stosunku do której został orzeczony prawomocnie obowiązek poddania się leczeniu odwykowemu lub kuratora sądowego, po zasięgnięciu opinii kierownika podmiotu leczniczego albo na jego wniosek, zmieniać postanowienia w zakresie rodzaju zakładu leczenia odwykowego.  

W przypadku ustania obowiązku poddania się leczeniu, ponowne zastosowanie tego obowiązku wobec tej samej osoby nie może nastąpić przed upływem 3 miesięcy od jego ustania (7). W tym miejscu warto podkreślić, że orzeczenie sądu, które nakłada na osobę uzależnioną od alkoholu obowiązek poddania się leczeniu w stacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego pociąga za sobą obowiązek pozostawania tej osoby w takim zakładzie przez okres nie dłuższy niż trzy miesiące (8).  

W przypadku orzeczenia zobowiązania do poddania się leczeniu, sąd wzywa osobę, w stosunku do której orzeczony został prawomocnie ten obowiązek do stawienia się w oznaczonym dniu we wskazanym zakładzie lecznictwa odwykowego w celu poddania się leczeniu, z zagrożeniem zastosowania przymusu w sytuacji uchylania się od wykonania tego obowiązku. Osoba, w stosunku do której orzeczony został obowiązek poddania się leczeniu odwykowemu w stacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego, nie może opuszczać terenu tego zakładu bez zezwolenia kierownictwa.   

 

Środki przymusu w procedurze zobowiązania do leczenia

Sąd zarządza przymusowe doprowadzenie do zakładu leczniczego osoby uchylającej się od wykonania obowiązku leczenia przez policję. Jeżeli zarządzenie przymusowego doprowadzenia dotyczy żołnierza, wykonuje je Żandarmeria Wojskowa lub wojskowy organ porządkowy (9). Wezwanie osoby do stawienia się na podjęcie leczenia odwykowego musi zawierać wyraźnie wskazany konkretny zakład, który prowadzi leczenie odwykowe, datę dzienną obowiązku stawiennictwa, jak również wskazanie, jaka sankcja grozi zobowiązanej osobie za niestawiennictwo. Środki przymusu w omawianej procedurze mogą być stosowane przez policję, Żandarmerię Wojskową oraz wojskowe organy porządkowe w przypadku niestawiennictwa w wyznaczonym zakładzie leczniczym oraz w przypadku samowolnego opuszczenia zakładu leczenia odwykowego.  

Warto podkreślić, że osobę można przymusić wyłącznie do stawiennictwa i obecności w zakładzie leczniczym, a nie w aktywnym leczeniu odwykowym. Brak uczestnictwa w programie leczenia nie jest powiązany z żadną sankcją prawną (10). Należy jednocześnie podkreślić, że kwestia „przymusowej” obecności osoby zobowiązanej do leczenia w ośrodku odwykowym jest sporna i kontrowersyjna. Mimo, że przepisy zakazują  osobie zobowiązanej do leczenia oddalania się z ośrodka, a samej placówce nakazują przyjęcie takiej osoby bez jej zgody, to w praktyce przepisy te nie są wykonywane w sposób prawidłowy. Jeśli osoba zobowiązana, doprowadzona do ośrodka nie wyraża zgody na pobyt w placówce, to nie jest zatrzymywana w sposób siłowy.  

 

Przypisy:

1. Art. 41 ust. 3 Ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 2151 z późn. zm.). 

2. Art. 24-27 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. 

3. Art. 27-28 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. 

4. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 27 grudnia 2007 r. w sprawie biegłych w przedmiocie uzależnienia od alkoholu (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 1936). 

5. Art. 29 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. 

6. Postanowienie SN z 25.03.2015 r., II CSK 828/14, LEX nr 1677170. 

7. Art. 34 § 1, 2 i 5 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. 

8. Uchwała SN(7z) z 22.06.1984 r., III CZP 17/84, OSNC 1984, nr 12, poz. 208. 

9. Art. 32 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. 

10. M. Koszowski [w:] I. Niżnik-Dobosz, M. Koszowski, Ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. Komentarz, LEX/el. 2022, art. 32.