Przestępstwo niealimentacji

Obowiązek alimentacyjny

Pojęcie obowiązku alimentacyjnego zostało określone w art. 128 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Zgodnie z tym przepisem należy przez to rozumieć obowiązek dostarczania środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania. Obowiązek dostarczania środków utrzymania to zobowiązanie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb osoby uprawnionej do alimentacji.

Środkami wychowania są w szczególności wydatki na wykształcenie (szkoła, zajęcia pozalekcyjne), rozwój fizyczny, a także na zaspokajanie potrzeb kulturalnych czy na rozrywkę. Mogą mieć one postać świadczenia pieniężnego lub być dostarczane w naturze (np. zakup odzieży, wyżywienia, pomocy szkolnych)[1].

Przestępstwo niealimentacji

Przestępstwo niealimentacji zdefiniowane jest w art. 209 Kodeksu karnego. Aktualne brzmienie tego przepisu zostało wprowadzone ustawą z dnia 23 marca 2017 roku o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz ustawy o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (Dz.U. poz. 952). Jak możemy przeczytać w uzasadnienia projektu ustawy, skutkiem wprowadzonych zmian jest przede wszystkim odejście od pojęcia „uporczywości” uchylania się od obowiązku alimentacyjnego, a także skutki w postaci „narażenia osoby uprawnionej na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych”. To bardzo ważna i potrzebna zmiana, gdyż dotychczasowe brzmienie art. 209 k.k. budziło wiele kontrowersji zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie. Nie sprzyjało to stabilności tegoż orzecznictwa i nie spełniało funkcji pełnej karnoprawnej ochrony osób pokrzywdzonych[2]. Zgodnie ze znowelizowanym art. 209 § 1 k.k. odpowiedzialności karnej w postaci grzywny, kary ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku podlega ten, kto uchyla się od wykonania obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową, jeżeli łączna wysokość powstałych wskutek tego zaległości stanowi równowartość co najmniej 3 świadczeń okresowych albo jeżeli opóźnienie zaległego świadczenia innego niż okresowe wynosi co najmniej 3 miesiące [3]. Przed nowelizacją z 23 marca 2017 roku przepis art. 209 k.k. wskazywał dwa źródła obowiązku alimentacyjnego: ustawę i orzeczenie sądowe.

Obecnie odpowiedzialność karna grozi uchylaniu się od obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości:

1. orzeczeniem sądowym albo

2. ugodą zawartą przed sądem lub

3. ugodą zawartą przed innym organem albo też

4. inną umową.

Kiedy mówimy o przestępstwie niealimentacji?

Przed nowelizacją art. 209 k.k. funkcjonowała dodatkowa przesłanka tego przestępstwa – uporczywość. Pojęcie to wzbudzało wiele problemów interpretacyjnych, choć zwykle podkreślano, że aby mówić o uporczywości, muszą być obecne dwa elementy: jeden z nich (subiektywny) polegający na szczególnym nastawieniu psychicznym sprawcy wyrażającym się w nieustępliwości, chęci postawienia na swoim, drugi zaś element (obiektywny) polegał na trwaniu takiego stanu rzeczy przez pewien dłuższy czas (np. na wstrzymywaniu się z zapłatą kolejnych rat alimentacyjnych co najmniej przez 3 miesiące lub płacenie ich nieregularnie albo w kwotach znacznie niższych od należnych).

Obecnie dla zaistnienia przestępstwa z art. 209 § 1 niezbędne jest, aby łączna wysokość zaległości powstałych wskutek uchylania się od wykonania obowiązku alimentacyjnego stanowiła równowartość co najmniej trzech świadczeń okresowych albo aby opóźnienie zaległego świadczenia innego niż okresowe wynosiło co najmniej 3 miesiące[4]. Warto podkreślić, że istotne znaczenie ma fakt, czy osoba zobowiązana do świadczeń alimentacyjnych nie realizuje ich ze złej woli, czy ma to związek z jej osobistą sytuacją.

Przykłady orzeczeń sądów

Zgodnie z orzeczeniami sądów:

„dla skazania za przestępstwo niealimentacji określone w art. 209 § 1 k.k. nie wystarczy samo potwierdzenie, że oskarżony nie płaci alimentów, do których łożenia był zobowiązany, lecz konieczne jest równoczesne ustalenie, iż od tego obowiązku „uchyla się”, przy czym uchylanie się od obowiązku łożenia na rzecz osoby uprawnionej do alimentów zachodzi wtedy, gdy zobowiązany mając obiektywną możliwość wykonywania tego obowiązku, nie dopełnia go ze złej woli. W szczególności ma to miejsce wtedy, kiedy wykazuje negatywny stosunek psychiczny do wykonywania ciążącego na nim obowiązku, co sprawia, że mimo obiektywnej możliwości jego wykonania, obowiązku tego umyślnie nie wypełnia, gdyż wypełnić go nie chce lub też lekceważy”[5].

„Uchylanie się od obowiązku łożenia na utrzymanie osoby uprawnionej do alimentacji zachodzi wtedy, gdy zobowiązany, mając obiektywną możliwość wykonania tego obowiązku, nie dopełnia go ze złej woli. Występku tego może zatem dopuścić się tylko ten, kto mógłby wykonać ciążący na nim obowiązek, a tego nie czyni, mimo realnych możliwości. Konieczna jest więc weryfikacja wysokości osiąganych przez oskarżonego dochodów i jego możliwości zarobkowych oraz ustalenie, czy i w jakim stopniu wywiązywał się z ciążących na nim obowiązków, a także jakie podjął starania, aby się z nich wywiązać”[6].

Podobny pogląd wyraził Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 17 kwietnia 1996 roku: „W pojęciu «uchyla się» mieści się negatywny stosunek psychiczny osoby zobowiązanej do wykonania nałożonego na nią obowiązku, który sprawia, że mimo obiektywnej możliwości jego wykonania, sprawca tego obowiązku nie wypełnia, gdyż wypełnić nie chce lub też zlekceważył obowiązek nałożony wyrokiem. Ten negatywny stosunek winien być wykazany stosownymi dowodami”[7]. W tej kwestii orzecznictwo jest spójne: „Istniejące zobowiązania finansowe oskarżonego mogą mieć istotny wpływ na ocenę wyczerpania znamion przestępstwa niealimentacji. Uchylanie się nakłada obowiązek wykazania, że sprawca miał obiektywną możliwość dostarczania środków utrzymania, lecz tego nie czynił. Źródłem niemożliwości wykonania obowiązku mogą być m.in. zobowiązania publicznoprawne, powstałe zwłaszcza przed okresem niealimentacji, a przede wszystkim toczące się egzekucje dotyczące tych zobowiązań. Opis przestępstwa z art. 209 § 1 k.k. nie może obejmować takich okresów, w których sprawca nie mógł zadośćuczynić spoczywającemu na nim obowiązkowi”[8]. Jednak warto podkreślić, że dokonywanie na poczet alimentów jakichkolwiek wpłat, niezależnie od ich regularności oraz wysokości, nie wyłącza spełnienia znamienia uporczywości w rozumieniu art. 209 § 1 k.k.9.

Skutki niealimentacji

Jeśli brak realizowania obowiązku alimentacyjnego naraża osobę uprawnioną na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, to podlega ono grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2[10]. Jak podkreślił Sąd Najwyższy w Uchwale z dnia 9 czerwca 1976 roku: „Zakres podstawowych potrzeb życiowych nie jest pojęciem stałym i niezmiennym, lecz zależy od konkretnych warunków społeczno-ekonomicznych i stanu świadomości społecznej na danym etapie rozwoju społeczeństwa. Im wyższy jest stopień tego rozwoju oraz przeciętny poziom życia obywateli, tym większe i bardziej różnorodne są potrzeby uznawane powszechnie za podstawowe. W szczególności staje się niezbędne nie tylko zabezpieczenie każdemu człowiekowi minimum egzystencji w postaci środków przeznaczonych na jego utrzymanie: żywności, odzieży, mieszkania itp., ale również – odpowiednio do wieku – zapewnienie mu niezbędnego wykształcenia i przygotowania zawodowego, a także możliwości korzystania z dóbr kulturalnych. […] Fakt zaspokojenia podstawowych podstaw życiowych uprawnionego kosztem znacznego wysiłku osoby współzobowiązanej do alimentacji albo przez inne osoby, niezobowiązane, nie wyłącza ustawowego znamienia narażenia na niemożność zaspokojenia tych potrzeb”[11]. Poglądy te są nadal aktualne w doktrynie i orzecznictwie – nadal uważa się, że pojęcie „podstawowych potrzeb życiowych” wyznaczają warunki społeczne, poziom rozwoju gospodarczego, technologicznego, stan świadomości społecznej. Im wyższy jest stopień rozwoju społeczeństwa, przeciętny poziom życia, tym większe i bardziej zróżnicowane są potrzeby uznawane powszechnie za podstawowe[12].

Ściganie przestępstwa niealimentacji

Co do zasady ściganie przestępstwa niealimentacji następuje na wniosek pokrzywdzonego, organu pomocy społecznej lub organu, który podejmuje działania wobec dłużnika alimentacyjnego. Jeśli jednak pokrzywdzonemu przyznano odpowiednie świadczenia rodzinne albo świadczenia pieniężne, wypłacane w przypadku bezskuteczności egzekucji alimentów, ściganie tego przestępstwa odbywa się z urzędu.

Nie podlega karze sprawca, który nie później niż przed upływem 30 dni od dnia pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego uiścił w całości zaległe alimenty (w przypadku przestępstwa w typie podstawowym, określonym w art. 209 § 1 k.k.).

Sąd może też odstąpić od wymierzenia kary, jeżeli nie później niż przed upływem 30 dni od dnia pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego, sprawca przestępstwa określonego w § 1a (czyli w typie kwalifikowanym – gdzie zagrożenie jest wyższą odpowiedzialnością karną) uiścił w całości zaległe alimenty, chyba że wina i społeczna szkodliwość czynu przemawiają przeciwko odstąpieniu od wymierzenia kary[13].

Warto na zakończenie podkreślić, że w przypadku bezskutecznej egzekucji alimentów, osoby uprawnione mogą skorzystać z rozwiązań prawnych wprowadzonych ustawą z 7 września 2007 roku o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (Dz.U. z 2022 r. poz. 1205 ze zm.).

Bibliografia

[1] A. Kawałko, H. Witczak [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz aktualizowany, red. M. Fras, M. Habdas, LEX/el. 2023, art. 128.
[2] Uzasadnienie rządowego projektu ustawy z 23.03.2017 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz ustawy o pomocy osobom uprawnionym do alimentów, VIII kadencja, druk sejm. nr 1193.
[3] Art. 209 § 1 k.k.
[4] A. Kawałko, H. Witczak [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz aktualizowany, red. M. Fras, M. Habdas, LEX/el. 2023, art. 128.
[5] Wyrok NSA z 29.08.2023 r., I OSK 1463/21. Podobnie: Sąd Najwyższy w uchwale z 9.06.1976 r., VI KZP 13/75, OSNKW 1976/7–8, poz. 86; również wyrok SN z 5.01.2001 r., V KKN 504/00, Prok. i Pr.-wkł. 2001/6, poz. 3, oraz wyrok SA we Wrocławiu z 16.03.2016 r., II AKa 7/16, LEX nr 202552
[6] Wyrok SN z 24.11.2022 r., IV KK 405/22, LEX nr 3557040.
[7] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17.04.1996 r., II KRN 204/96, Prok. i Pr.-wkł. 1996/11, poz. 4.
[8] Wyrok SN z 19.10.2022 r., II KK 255/22, LEX nr 3513055.
[9] Wyrok SN z 18.05.2022 r., II KK 436/21, LEX nr 3439087.
[10] Art. 209 § 1a k.k.
[11] Uchwała SN z 9.06.1976 r., VI KZP 13/75, OSNKW 1976/7–8, poz. 86).
[12] Tak m.in. Sąd Apelacyjny we Wrocławiu w wyroku z 16.03.2016 r., II AKa 7/16, LEX nr 2025526.
[13] Art. 209 § 2-5 k.k