Przestępstwa na testamentach cz. 1

Testament jest aktem, który umożliwia wyrażenie ostatniej woli w celu rozdysponowania swoim majątkiem po śmierci. Zdarza się, że spadkobiercy niszczą, zatajają lub przerabiają testament testatora, co może być przedmiotem postępowania karnego. Jakie są najczęściej popełniane przestępstwa na testamentach?

Obszar prawa spadkowego bywa powiązany z inną dziedziną prawa – prawa karnego. Dzieje się tak w sytuacji popełnienia przestępstwa na szkodę spadkodawcy bądź poprzez ingerencję w swobodę wyrażenia jego ostatniej woli.

Działania bezpośrednio na testamencie testatora

Po śmierci spadkodawcy zdarza się, że spadkobierca zataja informacje o istnieniu testamentu bądź kręgu spadkobierców. Co może być przedmiotem postępowania karnego. Umyślne ukrycie testamentu może polegać na świadomej zmianie miejsca jego przechowywania w taki sposób, że staje się on niedostępny dla innych osób. Może też polegać na nieujawnieniu miejsca, w którym on się znajduje. Może też dojść do zniszczenia testamentu, spadkobierca w wyniku swojego działania unicestwia go bądź uszkadza dokument w taki sposób, że niemożliwe jest odtworzenie jego treści. Dla oceny prawnokarnej czynu spadkobiercy nie ma znaczenia, czy spadkobierca odnosi bezpośrednio korzyść ze swojego działania, tj. ukrycia bądź zniszczenia testamentu spadkodawcy, czy też korzyść tę może odnieść inna osoba.

Innym, dość częstym przestępstwem popełnianym na testamencie jest jego podrobienie lub przerobienie. Podrobienie testamentu polega na sporządzeniu dokumentu przez inną osobę niż testator i stworzeniu pozorów, że dokument pochodzi od niego. Natomiast przerobienie testamentu polega na wprowadzeniu przez osobę niebędącą testatorem zmian w treści testamentu, który został sporządzony przez testatora.

Zapewnienie spadkowe

W postępowaniu spadkowym sąd cywilny przyjmuje tzw. zapewnienie spadkowe. Choć jeden ze spadkobierców zobowiązany jest złożyć takie zapewnienie, czyli wskazać wszystkich znanych mu spadkobierców po zmarłym. Osoba ta składa oświadczenie, poprzez przekazanie wiedzy, jaką posiada na temat istnienia testamentów pozostawionych przez zmarłego. Jeżeli jest kilku spadkobierców, to nie ma obowiązku, by wszyscy składali zapewnienia spadkowe. Wystarczy, że jedna osoba złoży takie zapewnienie, a pozostałe nie zaprzeczą temu oświadczeniu. Jeżeli jednak wszyscy spadkobiercy składają takie zapewnienie spadkowe, to zobowiązani są złożyć oświadczenia woli zgodnie z prawdą, czyli oświadczyć to, co jest im wiadome, bez wprowadzania sądu w błąd ani nie zatajając niczego, co jest im wiadome. Jeśli świadomie zatają informacje znane im w momencie składania oświadczenia woli, mogą odpowiadać zgodnie z regułami zawartymi w prawie karnym.

Nieuprawnione rozporządzanie spadkiem

Może ponadto dojść do sytuacji, w której osoba niebędąca spadkobiercą, ale posiadająca rzeczywisty dostęp do majątku spadkowego, np. klucze do nieruchomości wchodzącej w skład masy spadkowej, dane do logowania do rachunku bankowości elektronicznej dopuszcza się działań, które są faktycznym rozrządzeniem majątkiem spadkowym. Takie działania będą traktowane jako naruszenie norm prawa karnego w sytuacji, gdy owo rozporządzenie majątkiem oznaczać będzie jego zbycie bądź uniemożliwienie korzystania z niego przez prawowitych spadkobierców.

Jeśli zatem osoba sprzedaje rzeczy wchodzące w skład masy spadkowej, to prawo karne będzie traktować te zachowania jako przywłaszczenie rzeczy ruchomych. W przypadku pobrania gotówki z bankomatu w sytuacji, gdy osoba posłużyła się kartą bankomatową spadkobiercy oraz wykorzystała przy tym zdobytą wiedzę na temat kodu PIN do karty, sprawca w rozumieniu prawa karnego dopuszcza się popełnienia czynu zabronionego kradzieży z włamaniem. Za ten czyn prawo karne przewiduje się surowszą odpowiedzialność karną niż za przywłaszczenie rzeczy ruchomych.

Inaczej należy potraktować jednak sytuację, w której osoba korzysta z majątku wchodzącego w skład masy spadkowej do czasu odnalezienia się spadkobierców. Oczywiście skutki prawne uzależnione są od świadomości tej osoby co do istnienia innych spadkobierców bądź nieposiadania takowej wiedzy. Wówczas zachowanie takie będzie przedmiotem norm prawa wykroczeniowego bądź odpowiednich roszczeń cywilnoprawnych przysługujących spadkobiercom.

A zatem, jeżeli ktoś niebędący spadkobiercą używa danej rzeczy i zachowuje się jak właściciel, to popełnia przestępstwo przywłaszczenia mienia. Natomiast jeżeli używa rzecz ruchomą krótkotrwale z zamiarem jej zwrotu, to popełnia wykroczenie samowolnego używania cudzej rzeczy ruchomej.

Natomiast, gdy jeden ze spadkobierców korzysta z rzeczy nawet wbrew innym spadkobiercom, ale jednocześnie umożliwia korzystanie z niej pozostałym spadkobiercom (choć oczywiście w żaden sposób nie odpowiada to roszczeniom pozostałych spadkobierców), wówczas działanie takie jest przedmiotem zainteresowania prawa cywilnego obejmującego rozliczenia finansowe spadkobierców.

Fałszowanie testamentu ustnego

Najczęściej fałszowanym rodzajem testamentów w Polsce jest testament ustny. Odpowiedzialność karną w tym przypadku ponosi każdy, kto w postępowaniu dotyczącym stwierdzenia nabycia spadku na podstawie testamentu ustnego zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę. Dotyczy to przede wszystkim świadków tego testamentu, bo to ich oświadczenia są kluczowe dla stwierdzenia ważności testamentu ustnego. Jednak odpowiedzialność karną mogą ponieść także inne osoby, które zeznają nieprawdę w interesie osób trzecich, np. by obalić testament ustny podają nieprawdę co do okoliczności, takich jak np. zdolność testatora do rozrządzenia majątkiem.

W praktyce niezwykle rzadkie są przestępstwa związane z opiniami biegłych lub działaniami kuratorów spadkobierców nieznanych z miejsca pobytu, tj. powoływanych ze względu na niemożność ustalenia miejsca pobytu spadkobiercy.

Spadkobierca niegodny dziedziczenia

Wszystkie te sytuacje skutkować mogą ponadto uznaniem spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia w rozumieniu art. 928 Kodeksu cywilnego. Nie następuje ono z mocy samego prawa, lecz w wyniku wydania orzeczenia sądowego, które ma moc wsteczną. Osoba niegodna jest traktowana tak, jakby nie dożyła otwarcia testamentu, a zatem zakłada się pewną fikcję prawną, iż nie istniał on w momencie śmierci spadkodawcy. Spadkobiercę niegodnego wyklucza się z dziedziczenia na podstawie testamentu czy ustawy oraz pozbawia prawa do zachowku.