Przemoc domowa w aspekcie prawnym  

Procedura „Niebieskie Karty” jest formą pomocy rodzinie z problemem przemocy opisanej szczegółowo przez prawo. Warto wiedzieć, jak ona przebiega i w jaki sposób prawo chroni osoby doznające przemocy. 

Czym jest przemoc domowa?

Z perspektywy prawnej, jako przemoc domową rozumiemy „jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie, wykorzystujące przewagę fizyczną, psychiczną lub ekonomiczną, naruszające prawa lub dobra osobiste osoby doznającej przemocy domowej, w szczególności: narażające tę osobę na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające jej godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na jej zdrowiu fizycznym lub psychicznym, wywołujące u tej osoby cierpienie lub krzywdę, ograniczające lub pozbawiające tę osobę dostępu do środków finansowych lub możliwości podjęcia pracy lub uzyskania samodzielności finansowej, istotnie naruszające prywatność tej osoby lub wzbudzające u niej poczucie zagrożenia, poniżenia lub udręczenia, w tym podejmowane za pomocą środków komunikacji elektronicznej”. To jest definicja zawarta w ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy domowej (Dz.U. Nr 180, poz. 1493). Ustawa ta jest podstawowym aktem prawnym regulującym kwestie związane z przeciwdziałaniem przemocy domowej.  

W prawie karnym bezpośrednio do zachowań, które są określane jako przemoc domowa odnosi się art. 207 Kodeksu karnego. Zgodnie z tym artykułem: 

§ 1. Kto znęca się fizycznie tub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

§ 1a. Kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą nieporadną ze względu na jej wiek, stan psychiczny lub fizyczny, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

§ 2. Jeżeli czyn określony w § 1 lub 1a połączony jest ze stosowaniem szczególnego okrucieństwa, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

§ 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1-2 jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 15.

Zgodnie z ustawą o przeciwdziałaniu przemocy domowej osoba, która doznaje przemocy domowej może oczekiwać bezpłatnej pomocy w zakresie: 

• poradnictwa medycznego, psychologicznego, prawnego, socjalnego, zawodowego i rodzinnego, 
• interwencji kryzysowej i wsparcia, 
• ochrony przed dalszym krzywdzeniem przez uniemożliwienie osobom stosującym przemoc korzystania ze wspólnie zajmowanego mieszkania z osobą doznającą przemocy domowej oraz zakazanie kontaktowania się i zbliżania się do osoby doznającej przemocy domowej, 
• zapewnienia osobie doznającej przemocy domowej bezpiecznego schronienia w specjalistycznym ośrodku wsparcia dla ofiar przemocy domowej, 
• badania lekarskiego w celu ustalenia przyczyn i rodzaju uszkodzeń ciała związanych z użyciem przemocy domowej oraz wydania zaświadczenia lekarskiego w tym przedmiocie, 
• zapewnienia osobie doznającej przemocy domowej, która nie ma tytułu prawnego do lokalu zajmowanego wspólnie z osobą stosującą przemoc domową, pomocy w uzyskaniu mieszkania. 

Osobie doznającej przemocy domowej udziela się informacji o dostępnych formach wsparcia1.  

 

Procedura „Niebieskie Karty” jako forma pomocy rodzinie z problemem przemocy

Najważniejszą procedurą, która ma stanowić pomoc i ochronę dla osób doznających przemocy jest procedura „Niebieskie Karty” uregulowana w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 6 września 2023 r. (Dz.U. z 2023 r. poz. 1870 – dalej NK). Rozporządzenie to określa sposób prowadzenia procedury „Niebieskie Karty” oraz wzory formularzy wypełnianych przez przedstawicieli podmiotów, które realizują procedurę. 

Wszczęcie procedury następuje przez wypełnienie formularza „Niebieska Karta – A” w przypadku uzasadnionego podejrzenia stosowania przemocy domowej lub zgłoszenia dokonanego przez świadka przemocy domowej. Formularz wypełniają osoby, które są przedstawicielami podmiotów wymienionych w ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy domowej. Są to:  

• pracownik socjalny jednostki organizacyjnej pomocy społecznej, 
• funkcjonariusz Policji,  
• żołnierz Żandarmerii Wojskowej,  
• pracownik socjalny specjalistycznego ośrodka wsparcia dla osób doznających przemocy domowej, 
• asystent rodziny, nauczyciel wychowawca lub nauczyciel, który zna sytuację domową małoletniego,  
• osoby wykonujące zawód medyczny, w tym lekarz, pielęgniarka, położna lub ratownik medyczny, 
• przedstawiciel gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych, pedagog, psycholog lub terapeuta, który jest przedstawicielem podmiotów jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych, policji, oświaty, ochrony zdrowia, organizacji pozarządowych. 

Wypełnienie formularza „Niebieska Karta – A” następuje w obecności pełnoletniej osoby doznającej przemocy domowej. W przypadku nieobecności tej osoby lub ze względu na zagrożenie jej życia lub zdrowia, wypełnienie formularza „Niebieska Karta – A” następuje niezwłocznie po nawiązaniu bezpośredniego kontaktu z tą osobą lub po ustaniu przyczyny, która dotychczas uniemożliwiała jego wypełnienie.  

Przy wszczęciu procedury podejmowane są działania interwencyjne. Ich celem jest zapewnienie bezpieczeństwa osobie, co do której istnieje podejrzenie, że doznaje przemocy domowej. Rozmowa z taką osobą powinna być przeprowadzona w warunkach gwarantujących swobodę wypowiedzi i poszanowanie godności tej osoby.  

Jeśli podejrzewa się stosowanie przemocy wobec małoletniego, czynności podejmowane i realizowane w ramach procedury przeprowadza się w obecności rodzica, opiekuna prawnego lub faktycznego.  

Jeżeli istnieje podejrzenie stosowania przemocy domowej wobec pełnoletniej osoby nieporadnej ze względu na wiek, stan psychiczny lub fizyczny, działania w ramach procedury przeprowadza się w obecności opiekuna prawnego lub faktycznego lub pełnoletniej osoby przez nią wskazanej.  

W przypadku podejrzenia, że osobami stosującymi przemoc domową wobec małoletniego są rodzice, opiekunowie prawni lub faktyczni, działania w ramach procedury przeprowadza się w obecności pełnoletniej osoby najbliższej w rozumieniu art. 115 § 11 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (tj. małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu) lub pełnoletniej osoby wskazanej przez małoletniego. Podobnie, gdy istnieje podejrzenie, że osobą stosującą przemoc domową wobec pełnoletniej osoby nieporadnej jest opiekun prawny lub faktyczny, działania w ramach procedury przeprowadza się w obecności osoby najbliższej, a w razie jej braku – w obecności innej osoby pełnoletniej przez nią wskazanej. Działania z udziałem wskazanych osób doznających przemocy domowej powinny być prowadzone w miarę możliwości w obecności psychologa2. 

 

Formularz Niebieska Karta

Po wypełnieniu formularza „Niebieska Karta – A” osobie, co do której istnieje podejrzenie, że doznaje przemocy domowej, przekazuje się formularz „Niebieska Karta – B”. Jest to formularz, w którym znajdziemy najważniejsze informacje dotyczące przemocy domowej, a także informacje o prawach i możliwościach prawnych, którymi dysponują osoby doznające przemocy domowej. Formularza „Niebieska Karta - B” nie przekazuje się osobie stosującej przemoc domową3.  

Wypełniony formularz „Niebieska Karta – A”, przedstawiciel instytucji, która wszczęła procedurę przekazuje nie później niż w terminie 5 dni roboczych od dnia wszczęcia procedury do siedziby zespołu interdyscyplinarnego właściwego dla danej gminy lub dzielnicy (w zależności od układu administracyjnego miejscowości).  

Kopię wypełnionego formularza „Niebieska Karta - A” pozostawia się u osoby lub podmiotu, który wszczyna procedurę. Formularz „Niebieska Karta – A” niezwłocznie, nie później niż w terminie 3 dni roboczych od dnia jego otrzymania, jest przekazywany grupie diagnostyczno-pomocowej. Pierwsze posiedzenie grupy diagnostyczno-pomocowej odbywa się niezwłocznie, nie później niż w terminie 5 dni roboczych od dnia otrzymania formularza „Niebieska Karta – A”. Na podstawie informacji zawartych w formularzu „Niebieska Karta - A”, GDP dokonuje diagnozy sytuacji w związku z podejrzeniem stosowania przemocy domowej oraz podejmuje działania, które mają zapewnić bezpieczeństwa osobie doznającej przemocy domowej i zatrzymać przemoc domową. Zdarza się, że GDP rozstrzyga o braku zasadności podejmowania działań. 

Następnie na posiedzeniu, w obecności zaproszonej osoby doznającej przemocy domowej, grupa diagnostyczno-pomocowa dokonuje analizy sytuacji w związku z podejrzeniem stosowania przemocy domowej i we współpracy z osobą doznającą przemocy domowej, opracowuje indywidualny plan pomocy i wypełnia formularz „Niebieska Karta – C”4. Na takie posiedzenie nie zaprasza się małoletniego. Nieobecność osoby doznającej przemocy domowej nie wstrzymuje prac grupy diagnostyczno-pomocowej. 

Grupa diagnostyczno-pomocowa, po wezwaniu osoby stosującej przemoc domową, w jej obecności, dokonuje analizy sytuacji w związku z podejrzeniem stosowania przemocy domowej i na podstawie informacji zawartych w formularzu „Niebieska Karta - D” ustala plan dalszych działań. Zobowiązuje przy tym osobę stosującą przemoc domową do ich realizacji w celu zmiany jej postępowania5. 

 

Zadania grupy diagnostyczno-pomocowej

Grupa diagnostyczno-pomocowa, oprócz wypełniania obowiązków związanych z przygotowaniem szczegółowej dokumentacji w procedurze „Niebieskie Karty” ma szereg innych zadań. Wszystkie te zadania są ważne, by prawidłowo dokonać oceny sytuacji związanej z podejrzeniem wystąpienia przemocy w danej rodzinie.  

Grupa diagnostyczno-pomocowa w szczególności: 

• dokonuje oceny sytuacji domowej, potrzeb i zasobów osoby doznającej przemocy domowej oraz osoby stosującej przemoc domową, 
• przekazuje osobie stosującej przemoc domową informacje w szczególności o prawnokarnych konsekwencjach stosowania przemocy domowej, 
• wnioskuje do zespołu interdyscyplinarnego o skierowanie osoby stosującej przemoc domową do udziału w programach korekcyjno-edukacyjnych dla osób stosujących przemoc domową lub w programach psychologiczno-terapeutycznych dla osób stosujących przemoc domową, 
• motywuje osobę stosującą przemoc domową do udziału w programach korekcyjno-edukacyjnych dla osób stosujących przemoc domową oraz programach psychologiczno-terapeutycznych dla osób stosujących przemoc domową, 
• przeprowadza z osobą stosującą przemoc domową rozmowę ukierunkowaną na wskazanie zagrożeń wynikających z nadużywania alkoholu, środków odurzających, substancji psychotropowych lub leków6. 

 

Zakończenie procedury „Niebieskie Karty”

Zakończenie procedury „Niebieskie Karty” następuje w przypadku: 

• ustania przemocy domowej i uzasadnionego przypuszczenia, że zaprzestano dalszego stosowania przemocy domowej,  
• rozstrzygnięcia o braku zasadności podejmowania działań7. 

Wszystkie działania podejmowane przez zespół interdyscyplinarny lub grupę diagnostyczno-pomocową są dokumentowane. W przypadku podejrzenia popełnienia przestępstwa oryginały dokumentów są przekazywane organom właściwym do prowadzenia postępowania przygotowawczego8. 

 

Przypisy: 

1. Zob. art. 3 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej. 
2. Zob. § 5 Rozporządzenia o NK.
3. Zob. § 6 Rozporządzenia NK.
4. Zob. § 11 Rozporządzenia NK.
5. Zob. § 12 Rozporządzenia NK.
6. Zob. § 15 Rozporządzenie NK.
7. Art. 9h ust. 1 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej.
8. Zob. § 14 Rozporządzenie NK.