Podstawy stwierdzenia nieważności małżeństwa kościelnego

Kodeks prawa kanonicznego określa przesłanki, na podstawie których możliwe jest orzeczenie, że małżeństwo zostało nieważnie zawarte. Kluczowe jest jednak to, czy przesłanki te istniały przed zawarciem związku małżeńskiego.

 

Rozważania na temat podstaw stwierdzenia nieważności małżeństwa kościelnego przede wszystkim trzeba zacząć od wyjaśnienia dwóch najważniejszych kwestii:

1. Prawo kanoniczne nie przewiduje rozwodu ani unieważnienia małżeństwa. Możliwe jest tylko stwierdzenie, że małżeństwo zostało nieważnie zawarte (czyli tak, jakby w ogóle go nie zawarto). Aby można było dokonać takiego stwierdzenia, niezbędne jest udowodnienie, że przesłanki nieważności istniały przed zawarciem małżeństwa.
2. Stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego w sądzie kościelnym, zgodnie z procedurą opisaną w Kodeksie prawa kanonicznego obowiązuje jedynie w obszarze kanonicznym. Nie ma jednoznacznego przełożenia na sądownictwo świeckie, a żaden sąd powszechny nie jest związany ustaleniami dokonanymi przez sąd kościelny.

Przyczyny stwierdzenia nieważności małżeństwa kościelnego ogólnie można podzielić na przeszkody zrywające, wady oświadczenia woli (wady zgody małżeńskiej) i wady formy kanonicznej. Te ostatnie odnoszą się do formy zawarcia związku małżeńskiego, gdzie wyróżniamy formę zwyczajną i nadzwyczajną. Chodzi tu o ewentualne niedopełnienie niezbędnych formalności w związku z zawarciem małżeństwa. Z tego tytułu postępowania przed sądem kościelnym są prowadzone niezwykle rzadko.

 

Przeszkody zrywające

Przez przeszkodę małżeńską można rozumieć każdą okoliczność, która mocą prawa Bożego lub ludzkiego nie pozwala na ważne lub godziwe zawarcie małżeństwa (przeszkoda w szerokim znaczeniu), lub okoliczność, która dotyczy bezpośrednio osoby zawierającej małżeństwo (przeszkoda małżeńska w znaczeniu ścisłym). Przeszkody w sensie ścisłym, które powodują nieważność związku małżeńskiego w momencie jego zawierania w Kodeksie prawa kanonicznego (KPK) z 1917 roku nazwano zrywającymi. Kodeks Jana Pawła II z 1983 roku wymienia 12 takich przeszkód. Podzielone zostały na publiczne i tajne. Publiczna to taka przeszkoda, która może być udowodniona w zakresie zewnętrznym (np. przeszkoda wieku), a tajna to np. przeszkoda występku. Ze względu na pochodzenie wyróżnia się przeszkody z prawa Bożego (impotencja, pokrewieństwo w pierwszym stopniu linii prostej, istniejący węzeł małżeński) i z prawa kościelnego – pozostałe przeszkody wymienione przez Kodeks prawa kanonicznego. Przeszkody mogą być także absolutne (zabraniają małżeństwa w sposób absolutny z kimkolwiek – dotyczy to istniejącego węzła małżeńskiego lub święceń) i względne (nie pozwalają na małżeństwo jedynie z określonymi osobami – np. pokrewieństwo lub powinowactwo) (1).

 

Przeszkody w zawarciu związku małżeńskiego w Kościele katolickim:

1. Przeszkoda wieku – zgodnie z Kodeksem prawa kanonicznego małżeństwo może zawrzeć mężczyzna, który ukończył 16 lat oraz kobieta, która ukończyła 14 lat. Na Konferencji Episkopatu Polski w Instrukcji o przygotowaniu do zawarcia małżeństwa w Kościele katolickim z dnia 5 września 1986 roku przyjęto, że do godziwego zawarcia małżeństwa na terenie Rzeczypospolitej Polskiej konieczne jest osiągnięcie granicy wieku określonej obowiązującym ustawodawstwem państwowym. Uregulowania te zostały zmienione przez Konferencję Episkopatu Polski na mocy Instrukcji dotyczącej małżeństwa konkordatowego z dnia 22.10.1998 roku. Konieczność wprowadzenia zmiany podyktowana była nowelizacją Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.Zgodnie z dyspozycjami Instrukcji dotyczącej małżeństwa konkordatowego, aby nupturienci mogli w sposób godziwy zawrzeć sakrament małżeństwa w Kościele katolickim na terenie Rzeczypospolitej Polskiej, koniecznym warunkiem jest ukończenie 18. roku życia, przy czym kobieta, która osiągnęła 16. rok życia, z ważnych powodów może starać się o uzyskanie dyspensy od ordynariusza miejsca. W obu systemach prawnych (świeckim i kanonicznym), przewidziane zostały pewne wyjątki od przeszkody wieku. Zgodnie z prawem polskim, kobieta, która ukończyła 16. rok życia, ma możliwość, po spełnieniu określonych w prawie przesłanek, uzyskania stosownego zezwolenia na zawarcie małżeństwa. Podobnie w systemie prawa kanonicznego, ustawodawca kościelny przewidział możliwość udzielenia dyspensy osobom dotkniętym przeszkodą wieku. Należy w tym miejscu podkreślić, iż uzyskanie dyspensy przez kobietę, która ukończyła 16. rok życia jest konieczne wyłącznie do godziwego zawarcia małżeństwa na terenie Rzeczypospolitej Polskiej, gdyż zgodnie z prawem Kościoła katolickiego, już samo ukończenie 14. roku życia pozwala jej na ważne zawarcie związku małżeńskiego (2).
2. Przeszkoda niemocy płciowej – inaczej impotencji. Zgodnie z prawem kanonicznym jest to niezdolność do współżycia płciowego polegająca na nabytej lub wrodzonej niemożności odbycia aktu płciowego. Aby impotencja mogła być przesłanką stwierdzenia nieważności małżeństwa kościelnego, musi istnieć w czasie zawierania małżeństwa (uprzednia), niemożliwa do usunięcia (trwała) i pewna.
3. Przeszkoda węzła małżeńskiego – osoba, która zawarła ważny związek małżeński, nie może zawrzeć nowego związku małżeńskiego w tym samym okresie.
4. Przeszkoda różnej religii – pojawia się ona pomiędzy osobą ochrzczoną w Kościele katolickim oraz osobą nieochrzczoną.
5. Przeszkoda święceń – jest nią związany każdy duchowny, a więc osoba przyjmująca święcenia diakonatu. Przeszkodę tę można usunąć na mocy wyroku orzekającego nieważność święceń lub przez dyspensę właściwego przełożonego.
6. Przeszkoda publicznego, wieczystego ślubu czystości – chodzi tu o wieczysty ślub czystości złożony publicznie w zakonie, a więc zawarty po upływie ślubów czasowych. Nie dotyczy to świeckiego ślubu czystości. Przeszkoda ślubu czystości może ustać po wydaleniu z zakonu lub przez dyspensę.
7. Przeszkoda uprowadzenia – przeszkoda ta dotyczy mężczyzny i uprowadzonej lub zatrzymanej przez niego kobiety, w celu zawarcia z nią małżeństwa.
8. Przeszkoda zabójstwa współmałżonka – dotyczy to sytuacji gdy osoba, która pragnie zawrzeć małżeństwo z inną osobą, zabija współmałżonka tej osoby lub własnego. Może również polegać na tym, że strony wspólnym działaniem powodują śmierć współmałżonka.
9. Przeszkoda pokrewieństwa – zachodzi pomiędzy osobami, które łączą więzy krwi. Prosta linia pokrewieństwa obejmuje rodziców, dzieci oraz wnuki, a linia boczna – osoby niepochodzące bezpośrednio od siebie, ale mające wspólnego przodka. W linii prostej pokrewieństwo jest przeszkodą w każdym przypadku. W linii bocznej – do czwartego stopnia pokrewieństwa włącznie.
10. Przeszkoda powinowactwa – powinowactwo to więź między małżonkiem a krewnymi drugiego małżonka. Przeszkoda ta zachodzi tylko w linii prostej, w każdym stopniu.
11. Przeszkoda przyzwoitości publicznej – powstaje z nieważnego małżeństwa po rozpoczęciu wspólnego życia albo z notorycznego lub publicznego konkubinatu. Powoduje nieważność małżeństwa w pierwszym stopniu linii prostej między mężczyzną a krewnymi kobiety i odwrotnie.
12. Przeszkoda pokrewieństwa prawnego – dotyczy relacji powstałej poprzez proces adopcji (przysposobienia). Dotyczy to osób, które na skutek adopcji są złączone pokrewieństwem prawnym w linii prostej lub w drugim stopniu linii bocznej. Przeszkoda ta dotyczy adoptującego i adoptowanego oraz adoptowanego i rodzeństwa adoptującego.

 

Wady oświadczenia woli (wady zgody małżeńskiej)

Związek małżeński z perspektywy prawnej jest umową, która do swojej ważności wymaga wyrażenia zgody przez obie strony, prawnie zdolne do wyrażania oświadczeń woli. Kluczowe jest, aby dana osoba miała zdolność do zawarcia małżeństwa i aby nie występowały tzw. wady oświadczenia woli, które zostały uregulowane w kanonach 1095-1107 KPK. Przesłanki z tego obszaru są najczęstszą przyczyną prowadzenia procesów o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Wśród wad zgody małżeńskiej wyróżniamy:

1. przeszkody związane z zaburzeniami psychicznymi – zgodnie z k 1095 KPK niezdolni do zawarcia małżeństwa są ci, którzy:
   1. są pozbawieni wystarczającego używania rozumu,
   2. są dotknięci poważnym brakiem rozeznania oceniającego co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich wzajemnie przekazywanych i przyjmowanych (z tego tytułu prowadzony jest proces, gdy dana osoba nie ma rozeznania co do wartości i powagi istotnych praw i obowiązków małżeńskich),
   3. z przyczyn natury psychicznej nie są zdolni podjąć istotnych obowiązków małżeńskich.

Najczęściej spotykanym tytułem, na podstawie którego prowadzone są procesy o stwierdzenie nieważności małżeństwa, jest właśnie niezdolność do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich z przyczyn natury psychicznej. Wśród tych przyczyn najczęściej wymienia się uzależnienie od alkoholu, niedojrzałość emocjonalną, choroby psychiczne, nerwice, hazard, narkomanię, uzależnienie od seksu i inne uzależnienia, ciążę.

 

1. Symulacja – symulacja zgody małżeńskiej ma miejsce wtedy, gdy dana osoba wewnętrznie nie chce małżeństwa lub wyklucza któryś z jego istotnych elementów, mimo że na zewnątrz deklaruje chęć zawarcia związku. Symulacja może mieć charakter całkowity lub częściowy (gdy wyklucza jakiś istotny element zawieranego małżeństwa).
2. Minimum wiedzy o małżeństwie – zgodnie z kan. 1096 § 1 KPK: do zaistnienia zgody małżeńskiej konieczne jest, aby strony wiedziały przynajmniej, że małżeństwo jest trwałym związkiem między mężczyzną i kobietą, skierowanym do zrodzenia potomstwa przez jakieś seksualne współdziałanie. § 2. Po osiągnięciu dojrzałości nie domniemywa się takiej ignorancji. Wystarczy, aby dana osoba miała minimum wiedzy zgodnej z rzeczywistością co do samego małżeństwa oraz osoby współmałżonka.
3. Błąd – zgodnie z kan. 1097 KPK: 1. Błąd co do osoby powoduje nieważność małżeństwa – błąd co do tożsamości fizycznej lub przymiotu rozciągniętego na osobę. § 2. Błąd co do przymiotu osoby, chociażby był przyczyną zawarcia małżeństwa, nie powoduje nieważności małżeństwa, chyba że przymiot ten był bezpośrednio i zasadniczo zamierzony.
4. Podstęp – zgodnie z kan. 1098 KPK: kto zawiera małżeństwo, zwiedziony podstępem, dokonanym dla uzyskania zgody małżeńskiej, a dotyczącym jakiegoś przymiotu drugiej strony, który ze swej natury może poważnie zakłócić wspólnotę życia małżeńskiego, zawiera je nieważnie.
5. Przymus i bojaźń – zgodnie z kan. 1103 KPK: nieważne jest małżeństwo zawarte pod przymusem lub pod wpływem ciężkiej bojaźni z zewnątrz, choćby nieumyślnie wywołanej, od której, ażeby się uwolnić, zmuszony jest ktoś wybrać małżeństwo.
6. Małżeństwo pod warunkiem – zgodnie z kan. 1102 § 1 KPK: nie można ważnie zawrzeć małżeństwa pod warunkiem dotyczącym przyszłości. § 2. Małżeństwo zawarte pod warunkiem dotyczącym przeszłości lub teraźniejszości jest ważne lub nie, zależnie od istnienia lub nieistnienia przedmiotu warunku. § 3. Warunek zaś, o którym mowa w § 2, nie może być godziwie dołączony, chyba że za pisemną zgodą ordynariusza miejsca.

Małżeństwo zawarte pod warunkiem dotyczącym przyszłości jest nieważne. Ważność małżeństwa zawartego pod warunkiem dotyczącym przeszłości lub teraźniejszości zależy od istnienia lub nieistnienia przedmiotu warunku, tzn. w zależności od tego, czy warunek ten zostaje spełniony, czy też nie w chwili zawierania małżeństwa (3).

 

 

Przypisy:

1. Góralski, Małżeństwo, w: Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, red. P. Hemperek i in., t. 3, Lublin 1986, s. 213-356; C. Suchocki, Przeszkody małżeńskie w prawie kanonicznym i Polskim Kodeksie Rodzinnym i Opiekuńczym, Lublin-Sandomierz 1997.
2. Kot, Udzielenie zezwolenia oraz dyspensy do zawarcia małżeństwa osobom dotkniętym przeszkodą wieku w prawie polskim i w prawie kanonicznym, Biuletyn Stowarzyszenia Kanonistów Polskich XXIX (2019), nr 32, s. 87-105.
3. 1095-1107 Kodeksu prawa kanonicznego, zob. także: M. Pietrzyk, Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa, https://www.niebieskalinia.pl/aktualnosci/artykuly/proces-o-stwierdzenie-niewaznosci-malzenstwa-1.