Obowiązek naprawienia szkody i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę 

W polskim systemie prawnym obowiązek naprawienia szkody oraz zadośćuczynienia za doznaną krzywdę jest kluczowym elementem prawa. Ma na celu zapewnienie sprawiedliwości oraz przywrócenie równowagi społecznej i ekonomicznej.  

 

Szkoda a krzywda w prawie karnym 

W prawie karnym pojęcie „szkody” pełni różne funkcje: ma wpływ na określenie społecznej szkodliwości czynu, jest okolicznością, która wpływa na wymiar kary, wyznacznikiem pokrzywdzenia oraz ogólnym kryterium kryminalizacji (1).  

Zasadniczo jest to negatywne następstwo określonego zdarzenia, które dotknęło majątek pokrzywdzonego. Może ona mieć charakter materialny (rzeczowy) lub niematerialny (osobisty). Szkody materialne obejmują wszelkie straty majątkowe, takie jak: zniszczenie mienia, utrata dochodów czy koszty leczenia. Natomiast szkody niematerialne dotyczą naruszenia dóbr osobistych, takich jak: zdrowie, dobre imię, prywatność czy integralność cielesna (2).  

Szkodę należy odróżniać od krzywdy, która jest pojęciem związanym ze szkodą niematerialną i odnosi się do cierpienia fizycznego lub psychicznego, jakie doznała osoba pokrzywdzona w wyniku określonego zdarzenia. Krzywda może obejmować ból, cierpienie, stres, a także negatywne zmiany w jakości życia poszkodowanego (3). W ostatnich dekadach prawo karne ewoluowało, kładąc coraz większy nacisk na kompensację szkód wyrządzonych przestępstwem, obok tradycyjnych celów prewencyjnych, sprawiedliwościowych i wychowawczych (4).  

 

Odpowiedzialność za szkodę 

Aby można było mówić o odpowiedzialności za szkodę, musi istnieć związek przyczynowy między zdarzeniem a powstałą szkodą. Zdarzenie, które wywołało szkodę, musi być bezpośrednią przyczyną jej powstania. Kolejną przesłanką odpowiedzialności za szkodę jest zawinienie, które oznacza, że sprawca szkody działał umyślnie lub z niedbalstwem. Umyślność polega na świadomym i celowym działaniu, które prowadzi do powstania szkody, natomiast niedbalstwo oznacza brak należytej staranności i ostrożności, której można było oczekiwać w danej sytuacji. Trzecim elementem koniecznym do ustalenia odpowiedzialności za szkodę jest sama szkoda, która musi być konkretnie określona i udowodniona przez poszkodowanego.  

 

Naprawienie szkody

Naprawienie szkody polega na przywróceniu stanu majątkowego pokrzywdzonego do stanu sprzed powstania szkody (5). Może obejmować różne elementy, w tym koszty naprawy zniszczonego mienia, utracone dochody, koszty leczenia oraz inne wydatki poniesione w związku ze szkodą. Zadośćuczynienie ma natomiast na celu rekompensatę cierpienia fizycznego lub psychicznego, jakie doznała osoba pokrzywdzona w wyniku czynu. Wysokość zadośćuczynienia jest ustalana indywidualnie dla każdej sprawy i zależy od wielu czynników, takich jak stopień cierpienia pokrzywdzonego, trwałość i intensywność doznanej krzywdy, a także skutki, jakie krzywda spowodowała w jego życiu. Sąd bierze pod uwagę również wiek pokrzywdzonego, jego sytuację życiową oraz inne okoliczności, które mogą mieć wpływ na wysokość zadośćuczynienia (6). 

Ugruntowane jest w polskim systemie prawnym rozstrzygnięcie jednoczesnego orzeczenia obowiązku naprawienia szkody majątkowej i zadośćuczynienia za krzywdę. Art. 46 § 1 kk zawiera alternatywę łączną, co oznacza, że sąd może jednocześnie orzec wobec skazanego obowiązek naprawienia szkody majątkowej (odszkodowania) oraz wynagrodzenia za szkodę niemajątkową (krzywdę) w postaci zadośćuczynienia. Przepis ten daje sądowi uprawnienie do fakultatywnego, a na wniosek pokrzywdzonego obligatoryjnego, orzeczenia obowiązku naprawienia szkody w całości albo w części lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w sytuacji wydania wyroku skazującego (7).  

Podobnie jest w sytuacji warunkowego umorzenia postępowania karnego, obowiązkowe jest orzeczenie nawiązki, naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za krzywdę. Sąd musi stosować jeden z tych środków kompensacyjnych, aby zapewnić pełną rekompensatę za wyrządzoną szkodę lub krzywdę (8).  

Sądy karne przy skazaniu za przestępstwo, nie orzekają o obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za krzywdę, chyba że pokrzywdzony złoży stosowny wniosek. Ważne, by  pokrzywdzony, nawet jeśli nie decyduje się na złożenie oświadczenia o zamiarze działania w charakterze oskarżyciela posiłkowego, pamiętał o swoim uprawnieniu do złożenia wniosku, który  wynika z art. 46 § 1 kk.  

W sytuacjach, gdy sąd karny nie może w pełni ustalić szkody, mimo że pokrzywdzony złożył wniosek, sprawa musi być kontynuowana w drodze powództwa cywilnego. W tym zakresie kluczowe jest, że sąd cywilny jest związany ustaleniami sądu karnego co do wysokości szkody tylko w określonych przypadkach, np. przy kradzieży konkretnej sumy pieniędzy. W innych sytuacjach, ustalenia te mogą mieć charakter posiłkowy i nie są dla sądu wiążące. O ile zatem sam fakt uznania winy nie będzie kwestionowany przez sąd cywilny, o tyle proces cywilny wszczęty najczęściej po zakończeniu postępowania karnego, będzie skupiony na kwestii wykazania zakresu odpowiedzialności i szkody.  

 

Prawo polskie a prawo europejskie 

Możliwa jest także egzekucja tych środków w sytuacji przestępstw popełnionych poza granicami Polski i objętych ekstradycją oraz europejskim nakazem aresztowania. Polskie prawo w zakresie odpowiedzialności za szkodę i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę jest zgodne z dyrektywami Unii Europejskiej oraz orzecznictwem Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. W wielu przypadkach sądy polskie odwołują się do orzecznictwa europejskiego, aby zapewnić spójność i jednolitość w stosowaniu prawa. Przy ekstradycji i europejskim nakazie aresztowania (ENA) ważne jest, aby przestępstwo, za które osoba jest ścigana, odpowiadało czynowi, którego dotyczył ENA. Terminologia używana w różnych systemach prawnych może się różnić, ale kluczowe jest zachowanie tożsamości czynu. I tak np. w Wyroku Sądu Najwyższego z 5 lutego 2021 roku (IV KK 49/21) Sąd potwierdził, że określenie „battery” w angielskim systemie prawnym, które oznacza pobicie lub naruszenie nietykalności, odpowiada czynowi przypisanemu w polskim wyroku. W wyroku uznano, że pojęcie „battery” w prawie angielskim i naruszenie nietykalności cielesnej w polskim prawie mają zbliżone znaczenie, co pozwala na ściganie i skazywanie za te same czyny niezależnie od różnic językowych i systemowych (9). 

 

Zwrot kwoty zadośćuczynienia od ubezpieczyciela 

O ile ewentualna egzekucja obowiązku naprawienia szkody bądź zadośćuczynienia za doznaną krzywdę dotyczy majątku sprawcy, to w przypadku niektórych przestępstw skazany ma możliwość w sytuacji zawarcia umowy ubezpieczenia zwrotu wypłaconej kwoty zadośćuczynienia. Wyrok Sądu Najwyższego (II CSKP 1557/22) z 29 listopada 2023 roku rozstrzygał spór między M.S., sprawcą wypadku drogowego a ubezpieczycielem T. S.A. w W., dotyczący zwrotu kwoty zadośćuczynienia zapłaconej poszkodowanym. Sprawca wypadku został wcześniej skazany prawomocnym wyrokiem karnym i zobowiązany do zapłaty zadośćuczynienia rodzicom ofiar wypadku. M.S. zwrócił się do ubezpieczyciela o zwrot tej kwoty, jednak T. S.A. odmówiło, twierdząc, że M.S. nie ma legitymacji do dochodzenia tej kwoty. Wyrok ostatecznie jednak potwierdza, że zaspokojenie pokrzywdzonego przez sprawcę szkody na podstawie orzeczenia sądu karnego oznacza wykonanie cywilnoprawnego obowiązku odszkodowawczego. W takim przypadku sprawca ma prawo do zwrotu spełnionego świadczenia od ubezpieczyciela, niezależnie od tego, czy orzeczenie zostało wydane w postępowaniu karnym czy cywilnym.  

Ubezpieczyciel nie może odmówić zwrotu zapłaconej kwoty, powołując się na fakt, że zapłata ta została dokonana na podstawie wyroku karnego. Sąd Najwyższy uznał, że stosunki sprawcy szkody z innymi osobami, które wsparły go finansowo (np. darowizny, pożyczki), nie mają znaczenia dla obowiązku ubezpieczyciela. Nawet jeśli sprawca skorzystał z pomocy finansowej od rodziny lub znajomych, ubezpieczyciel jest zobowiązany do zwrotu zapłaconej kwoty. Sąd Najwyższy argumentował, że odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń rozpoczyna się z chwilą zawarcia umowy i zapłacenia składki ubezpieczeniowej. Zaspokojenie poszkodowanego przez ubezpieczonego, także na podstawie wyroku karnego, realizuje cywilnoprawny obowiązek odszkodowawczy, który może być dochodzony od ubezpieczyciela. Sąd podkreślił, że wykładnia art. 34 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych oraz wcześniejsze orzeczenia (uchwała z 13 lipca 2011 r., III CZP 31/11) potwierdzają prawo sprawcy do zwrotu zapłaconego zadośćuczynienia od ubezpieczyciela. Wyrok Sądu Najwyższego z 29 listopada 2023 roku ma istotne znaczenie dla praktyki prawnej. Jest to ważny precedens, który umacnia ochronę praw poszkodowanych i sprawców szkód, gwarantując, że zadośćuczynienie zostanie odpowiednio zrealizowane, niezależnie od źródeł finansowania wykorzystanych przez sprawcę do naprawienia szkody. 

 

Podsumowanie

Instytucja obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia została przekształcona ze środka karnego w środek kompensacyjny. Nowelizacja z 2015 roku wprowadziła zmiany w art. 46 kk, dodając obowiązek naprawienia szkody, zadośćuczynienie za krzywdę oraz nawiązkę. Zmiany te miały na celu ułatwienie pokrzywdzonym dochodzenia roszczeń cywilnych w procesie karnym. Obowiązek naprawienia szkody może być orzekany obligatoryjnie lub fakultatywnie. Może być stosowany zarówno jako środek kompensacyjny, jak i warunek probacyjny, ale nie można go kumulować z innymi środkami prawnymi.  

Nawiązka natomiast może być orzekana zamiast obowiązku naprawienia szkody, jeśli jej orzeczenie jest znacznie utrudnione. Nawiązka pełni funkcję kompensacyjną, ale jej wysokość nie jest ściśle związana z wielkością wyrządzonej szkody. Aktualnie nawiązka może być przydatna w sytuacjach, gdy oszacowanie szkody jest trudne. 

 

Przypisy:

1. G. Michalski, O rozumieniu pojęcia szkody na gruncie prawa karnego, PrPr 2020 nr 2, s. 53, Wydawnictwo C.H. Beck.
2. P. Bróżek, Obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę – główna czy jedyna forma kompensacji szkody na rzecz pokrzywdzonego na gruncie prawa karnego?, PrPr 2021, nr 9, s. 125, Wydawnictwo C.H. Beck.
3. R.A. Stefański, Art. 46 (naprawienie szkody, zadośćuczynienie) w: Kodeks karny. Komentarz, red. R.A. Stefański, s. 442-444, Wydawnictwo C.H. Beck 2023.
4. P. Bróżek, Obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę – główna czy jedyna forma kompensacji szkody na rzecz pokrzywdzonego na gruncie prawa karnego?, PrPr 2021, nr 9, s. 127, Wydawnictwo C.H. Beck.
5. R.A. Stefański, dz. cyt., s. 445
6. Tamże.
7. Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Karna z dnia 9 lipca 2013 r. II KK 161/13
8. Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Karna z dnia 21 lipca 2021 r. II KK 235/21.
9. Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Karna z dnia 5 lutego 2021 r., IV KK 49/21.