Kompensata – kto i kiedy może się o nią ubiegać?

W życiu każdego z nas mogą zdarzyć się sytuacje, które zostawiają trwały ślad, zarówno fizyczny, jak i psychiczny. Dla osób dotkniętych skutkami przestępstw państwo przewiduje specjalny system wsparcia w postaci kompensaty. Jakie są zatem zasady przyznawania takiej pomocy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej?

O co chodzi w ustawie?

Głównym celem Ustawy z dnia 7 lipca 2005 r. o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych czynów zabronionych jest określenie zasad i trybu przyznawania kompensaty oraz warunków współpracy organów w Polsce z organami innych państw członkowskich UE. Wprowadza ona dyrektywę 2004/80/WE, która zakłada, że każda osoba fizyczna w UE ma prawo do ochrony swojej integralności w każdym państwie członkowskim na takich samych zasadach jak obywatele tego państwa.

Co to jest kompensata?

Kompensata to forma rekompensaty dla osoby pokrzywdzonej czynem zabronionym. Może być przyznawana w kwocie pokrywającej wyłącznie utracone zarobki, inne środki utrzymania, koszty związane z leczeniem, rehabilitacją oraz koszty pogrzebu. Istotne jest, aby te koszty były bezpośrednim skutkiem czynu zabronionego. Maksymalna kwota kompensaty wynosi 25 000 zł, a w przypadku śmierci pokrzywdzonego – 60 000 zł. Jeśli sąd uzna, że dokładne udowodnienie wysokości żądania jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, może zasądzić odpowiednią sumę według własnej oceny, opierając się na wszystkich okolicznościach sprawy.

Utracone zarobki dotyczą wyłącznie osób, które przed popełnieniem czynu zabronionego uzyskiwały dochód z pracy zarobkowej. Kompensata obejmuje utracone zarobki tylko bezpośrednio pokrzywdzonej osoby. Jeśli członek rodziny pokrzywdzonego utracił zarobki, np. zrezygnował z pracy, aby opiekować się osobą pokrzywdzoną, może to zostać zakwalifikowane jako utracone inne środki utrzymania. Jeśli pokrzywdzony przestępstwem uzyskuje dochód w ramach stosunku pracy za czas niezdolności do pracy, jako pracownik zachowuje prawo do 80% wynagrodzenia. W związku z tym roszczenie kompensacyjne ogranicza się tylko do nieskompensowanych wynagrodzeniem chorobowym 20% wynagrodzenia pokrzywdzonego.

Koszty związane z leczeniem i rehabilitacją mogą obejmować nie tylko świadczenia zdrowotne, ale także świadczenia rzeczowe (w tym leki i wyroby medyczne) oraz wyroby im towarzyszące. Ustawa o państwowej kompensacie przysługującej pokrzywdzonym niektórymi czynami zabronionymi nie wymaga, aby koszty wchodzące w zakres kompensaty były poniesione bezpośrednio przez osobę uprawnioną.

Subsydiarność państwowej kompensaty

Subsydiarność państwowej kompensaty oznacza, że przysługuje ona pod warunkiem, że uprawniony nie otrzyma zwrotu wymienionych kosztów od sprawcy, z ubezpieczenia lub z pomocy społecznej. W skrajnej postaci kompensata jest świadczeniem ostatecznym, a więc osoba uprawniona w pierwszej kolejności musi wyeliminować wszelkie inne możliwości uzyskania świadczeń. Istnieje różnica między subsydiarnym charakterem kompensaty a podwójną kompensatą.

Jeśli jednym ze świadczeń jest państwowa kompensata, zostaje ona w momencie orzekania pomniejszona o kwotę już otrzymaną z pierwszego źródła. Istotne w tym zakresie jest potencjalne świadczenie od sprawcy czynu zabronionego.

Sprawca czynu zabronionego to osoba, której można przypisać popełnienie tego czynu. Sprawca może przekazać osobie pokrzywdzonej przestępstwem świadczenia służące m.in. pokryciu utraconych zarobków, innych środków utrzymania lub kosztów. Przy czym artykuł 46 § 1 k.k. wskazuje, że świadczenia odszkodowawcze, orzekane w ramach sprawy karnej, obejmują także świadczenia należne innym osobom niż bezpośredni pokrzywdzony. Kompensata nie jest jednak świadczeniem subsydiarnym względem wsparcia uzyskanego przez osobę uprawnioną ze środków prywatnych innych niż ubezpieczenie lub świadczenia od sprawcy czynu zabronionego.

Kto może ubiegać się o kompensatę?

• Osoba pokrzywdzona: Osoba fizyczna, która na skutek czynu zabronionego poniosła śmierć lub doznała ciężkiego uszczerbku na zdrowiu trwającego dłużej niż 7 dni. Natomiast czyn zabroniony to czyn, który narusza ustawowy zakaz określonego zachowania. Może to być zarówno przestępstwo, jak i wykroczenie.
• Osoba najbliższa: To małżonek, osoba pozostająca z osobą pokrzywdzoną przestępstwem we wspólnym pożyciu, wstępny lub zstępny pokrzywdzonego oraz osoba pozostająca z nim w stosunku przysposobienia.
• Osoba uprawniona: To osoba najbliższa pokrzywdzonego lub sam pokrzywdzony.

Jeśli osoba uprawniona nie jest w stanie samodzielnie wystąpić o kompensatę, np. ze względu na wiek lub stan zdrowia, jej prawa może wykonywać osoba, pod której pieczą pozostaje. W innych przypadkach wniosek może złożyć prokurator.

Kiedy przysługuje kompensata?

Zgodnie z art. 4 KompOfPrzestU, kompensata przysługuje pokrzywdzonemu przestępstwem, jeśli czyn zabroniony został popełniony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Ważne jest również miejsce stałego pobytu pokrzywdzonego – musi ono znajdować się na terytorium RP lub innego państwa członkowskiego UE. Co istotne, dla ustalenia miejsca stałego pobytu nie ma znaczenia obywatelstwo osoby pokrzywdzonej ani to, czy posiada ona pozwolenie na pobyt w jednym z państw członkowskich UE. Właściwość w sprawach o przyznanie kompensaty ma sąd rejonowy, który jest odpowiedni ze względu na miejsce stałego pobytu osoby uprawnionej. Jeśli nie można ustalić miejsca stałego pobytu pokrzywdzonego lub ma ona miejsce stałego pobytu poza terytorium RP, ale w UE, właściwy jest sąd, w którego okręgu doszło do przestępstwa. W przypadku braku możliwości ustalenia właściwości miejscowej sądu, decyzje podejmuje sąd dla dzielnicy Śródmieście miasta stołecznego Warszawy. Wniosek o kompensatę należy złożyć w ciągu 3 lat od dnia ujawnienia się skutków przestępstwa, ale nie później niż w ciągu 5 lat od jego popełnienia. Po tym czasie uprawnienie do żądania kompensaty wygasa.

Kiedy kompensata nie przysługuje?

Art. 7a KompOfPrzestU precyzuje sytuacje, w których kompensata nie jest przyznawana. Dotyczy to m.in. przypadków, gdy osoba pokrzywdzona była współsprawcą przestępstwa lub godziła się na ryzyko jego popełnienia. Kompensata może być także obniżona, jeśli osoba pokrzywdzona przestępstwem przyczyniła się do popełnienia czynu zabronionego.

System kompensat dla pokrzywdzonych przestępstwem jest ważnym elementem wsparcia dla osób, które doznały krzywdy. Dzięki niemu możliwe jest nie tylko złagodzenie skutków przestępstwa, ale także wsparcie w procesie powrotu do normalności. Jeśli zostałeś ofiarą przestępstwa, pamiętaj, że masz prawo do wsparcia i nie wahaj się z niego skorzystać.