Pozabezpieczny styl wychowania a rozwój dziecka

W prawidłowym rozwoju dziecka kluczowe znaczenie ma rodzina. Taka, która kształtuje prawidłowe więzi, daje poczucie bezpieczeństwa i rozwoju. A co gdy dziecko dorasta w rodzinie, w której jest obecna przemoc psychiczna, fizyczna, emocjonalna, uzależnienie, niepełnosprawność, rodzice są niewydolni wychowawczo? Pojawiają się pozabezpieczne style wychowania, które generują dużo cierpienia i problemów w życiu dorosłym.  

 

 

W prawidłowym rozwoju dziecka kluczowe znaczenie ma rodzina. Taka, która tworzy prawidłowe więzi, poczucie bezpieczeństwa i stabilizacji, a opiekunowie zaspokajają potrzeby emocjonalne dziecka, zapewniają mu odpowiednie, sprzyjające warunki do rozwoju i wzrastania. Dziecko w takiej rodzinie otrzymuje bezwarunkową akceptację i prawo do bycia sobą. Ponadto uczy się poprzez modelowanie, w jaki sposób dbać o siebie, stawiać granice i zaspokajać własne potrzeby, dzięki czemu w dorosłym życiu może stać się w pełni samodzielne i niezależne (1).  

 

Dziecko w rodzinie dysfunkcjonalnej

Nie wszystkie dzieci jednak mają szansę dorastać w rodzinie, która zaspokaja najważniejsze potrzeby, część z nich wychowuje się w rodzinach dysfunkcjonalnych. Są to rodziny, które nie potrafią w sposób prawidłowy realizować funkcji opiekuńczych, wychowawczych, nie radzą sobie z sytuacjami kryzysowymi (2). Do takich rodzin zalicza się m.in. rodziny, w których występuje przemoc, problem z uzależnieniem, np. od alkoholu lub narkotyków, rodziny z przewlekłą chorobą lub niepełnosprawnością jednego lub kilku jej członków (3).  

W takiej rodzinie opiekunowie nie dają dziecku poczucia bezpieczeństwa, stabilizacji, brakuje jasno określonych norm i zasad, dziecko czuje się zagrożone. Brak jest przejrzystego określenia przez osoby dorosłe norm i wartości. Opiekunowie nie egzekwują lub nie określają reguł zachowania dziecka. Zdarza się, że są despotyczni, surowi, okrutni, a czasem wymagają nadmiernej dojrzałości od dziecka, które z racji swojego wieku rozwojowego nie jest do tego zdolne.  

W rodzinie dysfunkcjonalnej obecne są: brak zaufania, zaprzeczanie, milczenie, konieczność domyślania się, iluzja. W takiej rodzinie panuje chaos lub skrajna surowość, a dziecko jest zawstydzane przez opiekunów. Ponadto otrzymuje ono podwójne komunikaty, które wprowadzają zamieszanie i wymagają domyślania się, co rodzic chciał powiedzieć lub jakiego zachowania oczekuje.  

Okazywane przez dziecko emocje mogą być przyczyną agresji ze strony opiekunów, dlatego najczęściej są tłumione. Granice dziecka nie są respektowane i często przekraczane przez dysfunkcyjnych opiekunów. Osoby dorosłe dają dziecku odczuć, że jest nic nie warte i nie zasługuje na miłość. Bywa, że zadaniem dziecka jest opieka nad rodzicami. Wówczas dochodzi do parentyfikacji, czyli zamiany ról ,,rodzic-dziecko”. Oznacza to, że dziecko samo troszczy się o siebie najlepiej jak potrafi, ponieważ opiekunowie, którzy powinni je chronić i dbać o nie, zawodzą (4).  

Dorosłe osoby w rodzinie dysfunkcjonalnej tworzą środowisko, dla którego charakterystyczne są: niezdolność do wyrażania uczuć, okazywania miłości i czułości, skłonność do emocjonalnego i fizycznego znęcania się nad dzieckiem, lekceważenie bolesnych konfliktów w rodzinie, zaniedbywanie dziecka, perfekcjonizm, m.in. w postaci stawiania nadmiernych wymagań dziecku, sztywność zasad („nie ma, ale”, „ja mówię”, „nie masz nic do powiedzenia”), niezdolność do rozwiązywania problemów, molestowanie seksualne (5).  

 

Dysfunkcjonalne mechanizmy

Dla rodzin dysfunkcjonalnych, w szczególności z uzależnieniem, z występującą przemocą, charakterystyczne jest niemówienie o tym, co dzieje się w domu. Powoduje to, że powstaje rodzinna tajemnica, której chce się strzec za wszelką cenę, aby nie odczuwać wstydu, strachu. Jeżeli się nie będzie o tym mówiło, to istnieje nadzieja, że może w końcu problem sam zniknie i będzie lepiej (6). Ma to bardzo poważne konsekwencje dla dziecka – wpływa na kształtowanie się jego samooceny, stylu przywiązania oraz na codziennie funkcjonowanie w życiu dorosłym.  

Dzieci pochodzące z rodzin dysfunkcjonalnych w życiu dorosłym: zgadują, co jest prawdziwe i akceptowane, ponieważ nie otrzymały dobrego przykładu w dzieciństwie, mają trudności w związkach intymnych, osądzają bezlitośnie siebie i partnera/partnerkę, są niecierpliwe, odruchowo kłamią, gdy łatwiej byłoby powiedzieć prawdę, ukrywają swoje uczucia, zazwyczaj mają poczucie bycia innym/inną od pozostałych ludzi, mają problemy z konsekwentną realizacją zamierzonych planów, traktują siebie bardzo poważnie, nie potrafią się bawić i sprawiać sobie przyjemności, są wyjątkowo nieodpowiedzialne lub nadzwyczaj odpowiedzialne, mają tendencję do ostrych reakcji nieadekwatnych do sytuacji, stale szukają aprobaty, potwierdzenia, oczekując od partnera/partnerki pochwał, ich impulsywność może prowadzić do zakłopotania i poczucia zażenowania, mogą nienawidzić samych siebie i tracić kontrolę nad otoczeniem, przez co zużywają wiele energii na naprawianie szkód, a także mają skłonność do niedostrzegania innych możliwych rozwiązań, działań w danej sytuacji (7). Dziecko pochodzące z rodziny dysfunkcyjnej uczy się przez całe swoje dotychczasowe życie trzech zasad: „Nie odczuwaj – to, co przeżywasz, co jest trudne, bardzo boli lub jest zbyt przerażające, więc najlepiej nie odczuwaj”; ,,Nie ufaj – obietnice, które były wielokrotnie składane, były także często łamane. Nic zatem nie jest na pewno, nie ma czegoś, na czym mógłbyś/mogłabyś się oprzeć”; ,,Nie mów – o tym, co się dzieje w domu i o konsekwencjach, jakie z tego wynikają. To sposób na to, aby zachować status quo w rodzinie, aby tajemnica rodzinna nie wydostała się na zewnątrz”.  

 

Konsekwencje doznawania przemocy w dzieciństwie 

W dziecku, nad którym rodzina znęcała się fizycznie, psychicznie, zaniedbywała je lub doświadczyło molestowania seksualnego, rozwija się jeden z pozabezpiecznych stylów przywiązania: lękowe unikające, lękowe ambiwalentne lub zdezorganizowane. Dziecko przez to zmaga się, już jako osoba dorosła, z ogromnymi problemami w tworzeniu więzi i relacji z innymi ludźmi, zaburzeniami zachowania, a także psychicznymi. Jako osoba dorosła może mieć poważne trudności z komunikowaniem swoich potrzeb oraz stosowaniem nieadekwatnych sposoby reagowania na sytuacje kryzysowe. Ponadto ma trudności z przywiązaniem do innych, do budowania dobrych relacji.  

Stosowana wobec dziecka przemoc fizyczna pozostawia w jego psychice nieodwracalne skutki (8). Takie dziecko ma obniżone poczucie własnej wartości, trudności w nauce, często czuje się winne, cierpi z powodu stanów depresyjnych i lękowych, nie ma zaufania do siebie. W dorosłym życiu może wchodzić w rolę ofiary lub sprawcy, jest niezadowolone z siebie i swoich osiągnięć (często wiąże się to z odczuwaniem zazdrości wobec sukcesów innych ludzi). Może być agresywne w stosunku do innych lub samego siebie, a także cierpieć z powodu zaburzeń odżywiania, snu oraz moczenia nocnego w dzieciństwie (9).  

Z kolei przemoc psychiczna obniża samoocenę dziecka w życiu dorosłym oraz hamuje rozwój jego umiejętności interpersonalnych, potrzebnych do funkcjonowania w społeczeństwie (10). Badania naukowe dowodzą, że dzieci na skutek krzywdzenia emocjonalnego stają się wycofane, niestabilne emocjonalnie, mają słabe wyniki w nauce (11), a także trudności w adaptowaniu się do zmian i funkcjonowania w społeczeństwie. Zmagają się z trudnościami w relacjach interpersonalnych oraz związanych z nieumiejętnością tworzenia bezpiecznych więzi (12).  

Natomiast długotrwałe maltretowanie psychiczne przez matkę jest przyczyną odczuwania silnego wstydu, przekonania o byciu bezwartościowym i towarzyszącym temu niezadowoleniu z siebie i poczuciu bezsilności (13). To z kolei powoduje rozwój niskiej samooceny u dziecka, skłonności do agresji, gniewu skierowanego na siebie oraz pesymistycznego patrzenia w przyszłość (14). Jako osoby dorosłe doświadczają problemów psychicznych, takich jak depresja, zaburzenia odżywiania, lęki, próby samobójcze oraz mają trudności w kontaktach interpersonalnych, seksualnych i większą skłonność do uzależnień (15).  

 

Podsumowanie 

Badania wskazują na wiele destrukcyjnych i tragicznych skutków niewłaściwego wychowania dziecka oraz stosowania wobec niego przemocy. Niestety, te dysfunkcje dotyczą nie tylko okresu dzieciństwa i dorastania, ale także przenoszą się do dorosłego życia. Takie osoby często wymagają pomocy specjalistów, by móc zniwelować odczuwany ból psychiczny i nauczyć się rozpoznawać wykształcone w dzieciństwie mechanizmy obronne, które w dorosłym życiu stają się przyczyną frustracji i problemów.  

Doświadczenia przemocy, zaniedbywania i braku akceptacji są często przyczyną powielania krzywdzących zachowań w życiu dorosłym i opresyjnego stylu wychowania we własnych rodzinach. Warto o tym pamiętać i gdy zauważamy krzywdzenie dziecka – nie bać się, podejść i zapytać, czy wszystko jest w porządku, czy możemy pomóc. Dla nas to jedna chwila i proste pytanie, a dla dziecka może być to wydarzenie, które odmieni jego życie. 

 

 

Przypisy:

1. Dybowska, 2012
2. Syrek, 1997, za: Kawula, 2014.
3. Maciejewska, Bury, 2008.
4. Seweryńska, 2004, za: Maciejewska, Bury, 2008.
5. Conway, 1995, za: Ryś, 2011.
6. Konopczyński, 1996, za: Dybowska, 2012, s. 6.
7. Woititz, 2000, za: Graczyk, 2018
8. Pospiszyl, 1994, za: Grochocińska, 2000.
9. Helios, Jedlecka, 2019.
10. Garbarino, Eckenrode, Bolger, 1997, Glaser, 2002, za: Iwaniec, 2012.
11. Hart, Brassard, Karlson, 1996, za: Iwaniec, 2012.
12. Farber, Egeland, 1987, za: Iwaniec, 2012.
13. DeRobertis, 2004, za: Iwaniec, 2012
14. Iwaniec, 2012.
15. Gross, Keller, 1992, Gagne, 1995, Hoglund, Nicholas, 1995, Moran, Vuchinich, Hall, 2004, za: Iwaniec, 2012

 

Bibliografia:

Błasiak, A., Dybowska, E. (2010). Rodzicielstwo i jego znaczenie dla procesu wychowania
dziecka. W: A. Błasiak, E. Dybowska (red.), Wybrane zagadnienia pedagogiki rodziny 
(s. 105-127). Kraków: Wydawnictwo WAM. 

Bury, P., Maciejewska, F. (2008). Dysfunkcjonalność rodziny: psychologiczny i socjologiczny aspekt definicji. Przegląd Naukowo-Metodyczny. Edukacja dla Bezpieczeństwa, nr 2,
s. 27-41. 

Dybowska, E. (2012). Teoria systemowej pracy z rodziną. Kraków: Regionalny Ośrodek
Polityki Społecznej w Krakowie. 

Graczyk, K. (2018). Rodzina dysfunkcjonalna i jej wpływ na rozwój zaburzeń zachowania
osoby w kształtowaniu dojrzałości osobowościowej do małżeństwa. Studia 
Włocławskie, 20, s. 407-432. 

Grochocińska, R. (2000). Przemoc wobec dziecka w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. 

Helios, J., Jedlecka, W. (2019). Przemoc wobec dzieci w rodzinie. Wrocław: E-Wydawnictwo. Prawnicza i Ekonomiczna Biblioteka Cyfrowa.  

Iwaniec, D. (2012). Emocjonalne krzywdzenie dzieci. Dziecko krzywdzone, 2(39), s. 29-43. 

Ryś, M. (2011). Kształtowanie się poczucia własnej wartości i relacji z innymi w różnych
systemach rodzinnych. Kwartalnik Naukowy Fides et Ratio, 2(6), s. 64-83.