Pochodzenie dziecka. Ustalenie ojcostwa i macierzyństwa – najważniejsze zagadnienia

Ustalenie macierzyństwa i ojcostwa to dwa fundamentalne aspekty, które dają dziecku poczucie zakorzenienia w rodzinie i bezpieczeństwa. W jaki sposób prawo definiuje macierzyństwo i ojcostwo oraz jakie daje możliwości do ustalenia lub zaprzeczenia  macierzyństwu/ojcostwu? 

 

Macierzyństwo  

Zgodnie z art. 619 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej: k.r.o.) Matką dziecka jest kobieta, która je urodziła. Treść tego przepisu jednoznacznie rozstrzyga kwestię pochodzenia dziecka od określonej kobiety, bez względu na to, czy materiał genetyczny pochodził od tej właśnie kobiety, a więc niezależnie od tego, czy między kobietą i dzieckiem istnieje pokrewieństwo genetyczne. Zdarzeniem prawnym, przez które powstaje stosunek macierzyństwa, jest urodzenie dziecka przez kobietę. Nawet jeśli dziecko nie pochodzi genetycznie od matki, która je urodziła, obecna regulacja Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nie daje możliwości dochodzenia ustalenia macierzyństwa przez kobietę, która jest dawczynią materiału genetycznego(1) .  

Ustalenia macierzyństwa można żądać, jeśli sporządzono akt urodzenia dziecka nieznanych rodziców albo macierzyństwo kobiety wpisanej w akcie urodzenia dziecka jako jego matka zostało zaprzeczone (2). Matka albo kobieta wpisana w akcie urodzenia dziecka jako jego matka może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie macierzyństwa w ciągu roku od dnia sporządzenia aktu urodzenia dziecka. Mężczyzna, którego ojcostwo zostało ustalone z uwzględnieniem macierzyństwa kobiety wpisanej w akcie urodzenia dziecka jako jego matka, może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie macierzyństwa w ciągu roku od dnia, w którym dowiedział się, że kobieta wpisana w akcie urodzenia dziecka nie jest matką dziecka, jednak nie później niż do dnia osiągnięcia przez dziecko pełnoletności (3). Powództwo o ustalenie lub zaprzeczenie macierzyństwa może wytoczyć także prokurator, jeżeli wymaga tego dobro dziecka lub ochrona interesu społecznego. Nie jest to możliwe, jeżeli dziecko zmarło po osiągnięciu pełnoletności (4). 

Powództwo o zaprzeczenie macierzyństwa może również wytoczyć dziecko po osiągnięciu pełnoletności. Może to zrobić w ciągu roku od dnia, w którym dowiedziało się, że nie pochodzi od kobiety wpisanej w akcie urodzenia jako jego matka. Jeżeli dziecko dowiedziało się o tej okoliczności przed dniem osiągnięcia pełnoletności, termin do wytoczenia powództwa biegnie od dnia osiągnięcia pełnoletności. Zaprzeczenie macierzyństwa nie jest dopuszczalne po śmierci dziecka, chyba że dziecko zmarło po wszczęciu postępowania (5). 

 

Ojcostwo

Obowiązujący Kodeks rodzinny i opiekuńczy przyjmuje domniemanie prawne, zgodnie z którym dziecko pochodzi od męża matki, jeżeli urodziło się w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem trzystu dni od jego ustania lub unieważnienia. Domniemania tego nie stosuje się, jeżeli dziecko urodziło się po upływie trzystu dni od orzeczenia separacji. Jeżeli dziecko urodziło się przed upływem trzystu dni od ustania lub unieważnienia małżeństwa, lecz po zawarciu przez matkę drugiego małżeństwa, przyjmuje się, że pochodzi ono od drugiego męża. Domniemanie to nie dotyczy przypadku, gdy dziecko urodziło się w następstwie procedury medycznie wspomaganej prokreacji, na którą wyraził zgodę pierwszy mąż matki.  

Oba powyższe domniemania można obalić w postępowaniu o zaprzeczenie ojcostwa. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy dziecko urodziło się w następstwie procedury medycznie wspomaganej prokreacji, na którą mąż matki wyraził zgodę. Wtedy zaprzeczenie ojcostwa jest wykluczone prawnie (6).  

 

Zaprzeczenie ojcostwa

Ojcostwo jest szczególną więzią prawną między mężczyzną a dzieckiem. Z punktu widzenia praw i obowiązków rodzicielskich, tylko ojcostwo prawne ma znaczenie. Ojcostwo prawne nie musi oznaczać ojcostwa faktycznego. Ojcostwo faktyczne powstaje z chwilą urodzenia się dziecka i trwa aż do śmierci jako fakt. Jest to pożądana, ale ani konieczna, ani wystarczająca przesłanka ojcostwa prawnego. Postępowanie o zaprzeczenie ojcostwa prowadzi do usunięcia sprzeczności między ojcostwem ustalonym prawnie a ojcostwem biologicznym (7). Mąż matki może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa w ciągu roku od dnia, w którym dowiedział się, że dziecko od niego nie pochodzi. Jednak nie później niż do dnia osiągnięcia przez dziecko pełnoletności.  

Jeżeli mąż matki dziecka został całkowicie ubezwłasnowolniony z powodu choroby psychicznej lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych, na które zapadł w ciągu terminu do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa, powództwo może wytoczyć jego przedstawiciel ustawowy. Termin do wytoczenia powództwa wynosi w tym przypadku rok od dnia ustanowienia przedstawiciela ustawowego. Jeżeli przedstawiciel ustawowy powziął informację, że dziecko nie pochodzi od męża matki po upływie tego terminu, to obowiązuje wówczas rok od dnia, w którym dowiedział się o tej okoliczności.  

Jeżeli przedstawiciel ustawowy męża całkowicie ubezwłasnowolnionego nie wytoczył powództwa o zaprzeczenie ojcostwa, mąż może wytoczyć powództwo po uchyleniu ubezwłasnowolnienia. Termin do wytoczenia powództwa wynosi w tym przypadku rok od dnia uchylenia ubezwłasnowolnienia. Jeżeli natomiast mąż dowiedział się, że dziecko od niego nie pochodzi po upływie tego terminu – może wytoczyć powództwo w ciągu roku od dnia, w którym dowiedział się o tej okoliczności (8). Matka może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa swego męża w ciągu roku od dnia, w którym dowiedziała się, że dziecko od niego nie pochodzi. Jednak nie później niż do dnia osiągnięcia przez dziecko pełnoletności. 

Dziecko może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa po osiągnięciu pełnoletności w ciągu roku od dnia, w którym dowiedziało się, że nie pochodzi od męża swojej matki. Jeżeli dziecko dowiedziało się o tej okoliczności przed dniem osiągnięcia pełnoletności, termin do wytoczenia powództwa biegnie od dnia osiągnięcia pełnoletności.  Zaprzeczenie ojcostwa nie jest dopuszczalne po śmierci dziecka, chyba że dziecko zmarło po wszczęciu postępowania (9). 

 

Ustalenie ojcostwa – uznanie

Ustalenie ojcostwa może nastąpić albo przez uznanie ojcostwa, albo na mocy orzeczenia sądu. Uznanie ojcostwa nie może nastąpić, jeżeli toczy się sprawa o ustalenie ojcostwa. Można uznać ojcostwo przed urodzeniem się dziecka już poczętego (dotyczy to również dziecka, które urodzi się w następstwie procedury medycznie wspomaganej prokreacji). Uznanie ojcostwa następuje: 

1. Przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego, gdy mężczyzna, od którego dziecko pochodzi oświadczy, że jest ojcem dziecka, a matka dziecka potwierdzi jednocześnie albo w ciągu trzech miesięcy od dnia oświadczenia mężczyzny, że ojcem dziecka jest ten mężczyzna. 
2. Przed sądem opiekuńczym, a za granicą również przed polskim konsulem lub osobą wyznaczoną do wykonywania funkcji konsula. Jeżeli uznanie dotyczy dziecka, którego oboje rodzice albo jedno z nich są obywatelami polskimi.  
3. Oświadczenie konieczne do uznania ojcostwa może zostać zaprotokołowane przez notariusza albo złożone do protokołu wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy. W razie niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio życiu matki dziecka lub mężczyzny, od którego dziecko pochodzi. 

Protokół zawierający oświadczenie konieczne do uznania ojcostwa powinien być niezwłocznie przekazany do urzędu stanu cywilnego właściwego do sporządzenia aktu urodzenia dziecka. Jeżeli oświadczenie konieczne do uznania ojcostwa zostało złożone przed urodzeniem dziecka poczętego, lecz nie urodzonego, protokół zawierający to oświadczenie jest przekazywany do urzędu stanu cywilnego właściwego ze względu na miejsce sporządzenia aktu urodzenia matki dziecka lub do urzędu stanu cywilnego właściwego dla miasta stołecznego Warszawy, gdy rejestracja urodzenia matki nie nastąpiła na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. 

Uznanie ojcostwa nie może nastąpić po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności. Jeżeli dziecko zmarło przed osiągnięciem pełnoletności, uznanie ojcostwa może nastąpić w ciągu roku od dnia, w którym mężczyzna składający oświadczenie o uznaniu dowiedział się o śmierci dziecka. Jednak nie później niż do dnia, w którym dziecko osiągnęłoby pełnoletność (10). 

 

Bezskuteczność uznania ojcostwa

Podstawą żądania ustalenia bezskuteczności uznania może być wyłącznie okoliczność, że dziecko nie pochodzi od uznającego mężczyzny tzn. nie zachodzi pomiędzy nimi stosunek pokrewieństwa w linii prostej w I stopniu. Na powodzie ciąży obowiązek wykazania, że nie jest biologicznym ojcem dziecka, co może uczynić za pomocą wszelkich środków dowodowych, w szczególności dowodu z badań DNA. Rozstrzygnięcie nie może zostać oparte wyłącznie na uznaniu powództwa lub przyznaniu okoliczności faktycznych. Z takim żądaniem można wystąpić w terminie roku od dnia, w którym uznający dowiedział się, że dziecko od niego nie pochodzi. Termin roczny nie rozpoczyna biegu, jeżeli doszło do uznania ojcostwa dziecka poczętego, nawet jeżeli przed urodzeniem się dziecka mężczyzna powziął wiadomości, że dziecko od niego nie pochodzi. Bieg terminu do wniesienia powództwa o ustalenie bezskuteczności uznania rozpocznie się dopiero w dniu urodzenia się dziecka (11). Takie same zasady dotyczą matki dziecka, która potwierdziła ojcostwo. Po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności powództwo o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa nie może być wytoczone ani przez matkę dziecka, ani przez mężczyznę, który uznał ojcostwo. Dziecko może żądać ustalenia bezskuteczności uznania ojcostwa, jeżeli uznający mężczyzna nie jest jego ojcem. Z żądaniem tym dziecko może wystąpić po osiągnięciu pełnoletności w ciągu roku od dnia, w którym dowiedziało się, że nie pochodzi od mężczyzny, który uznał ojcostwo. Jeżeli dziecko dowiedziało się o tej okoliczności przed dniem osiągnięcia pełnoletności, termin do wytoczenia powództwa biegnie od dnia osiągnięcia pełnoletności (12). 

 

Sądowe ustalenie ojcostwa

Zgodnie z kolejnym domniemaniem prawnym przyjmuje się, że ojcem dziecka jest ten, kto obcował z matką dziecka nie dawniej niż w trzechsetnym, a nie później niż w sto osiemdziesiątym pierwszym dniu przed urodzeniem się dziecka, albo ten, kto był dawcą komórki rozrodczej w przypadku dziecka urodzonego w wyniku dawstwa partnerskiego w procedurze medycznie wspomaganej prokreacji. Fakt, że matka w tym okresie obcowała także z innym mężczyzną, może być podstawą do obalenia domniemania tylko wtedy, gdy z okoliczności wynika, że ojcostwo innego mężczyzny jest bardziej prawdopodobne (13). 

Ustalenie pochodzenia dziecka od określonego mężczyzny w drodze sądowego ustalenia ojcostwa jest możliwe jedynie w stosunku do dziecka już urodzonego. Nie można żądać sądowego ustalenia ojcostwa w przypadku poronienia niezależnie od tego, na którym etapie ciąży ono nastąpiło oraz w przypadku urodzenia martwego.  Powództwo dziecka w sprawie o sądowe ustalenie ojcostwa nie jest ograniczone żadnym terminem. Oznacza to, że dziecko może żądać sądowego ustalenia ojcostwa nawet po upływie wielu lat od uzyskania pełnoletności. Natomiast matka dziecka oraz domniemany ojciec mogą wytoczyć powództwo o ustalenie ojcostwa jedynie do chwili uzyskania przez dziecko pełnoletności. Nawet jeśli dziecko zmarło przed osiągnięciem pełnoletności, termin do wytoczenia powództwa o ustalenie ojcostwa dla tych podmiotów upłynie w dniu, w którym dziecko osiągnęłoby pełnoletność. O sądowe ustalenie ojcostwa mogą wystąpić wyłącznie: dziecko, jego matka i domniemany ojciec dziecka. Każdy z uprawnionych podmiotów ma legitymację samodzielną w tym sensie, że wytoczenie przez nich powództwa o ustalenie ojcostwa nie jest uzależnione od zgody pozostałych uprawnionych. Matka może wytoczyć powództwo bez względu na to, czy dziecko wyraża na to zgodę. Tak samo zgoda czy nawet sprzeciw matki co do wytoczenia przez dziecko powództwa o ustalenie ojcostwa nie ma znaczenia dla toku postępowania (14). 

 

 

Przypisy:

1. A. Kawałko, H. Witczak [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz aktualizowany, red. M. Fras, M. Habdas, LEX/el. 2023, art. 61(9).
2. Art. 6110 § 1 k.r.o.
3. Art. 6113 § 1 i 2 k.r.o.
4. Art. 6116 k.r.o.
5. Art. 6114 § 1 oraz art. 6115 § 1 k.r.o.
6. Art. 62 i 68 k.r.o.
7. A. Kawałko, H. Witczak…, op.cit., art. 63.
8. Art. 63-64 k.r.o.
9. Art. 69 § 1, art. 70 § 1 kro, oraz art. 71 kro.
10. Art. 72-76 k.r.o.
11. A. Kawałko, H. Witczak…, op.cit., art. 78.
12. Art. 79-80 k.r.o.
13. Art. 85 k.r.o.
14. A. Kawałko, H. Witczak…, op.cit., art. 84.