Czynniki wpływające na stopień traumatyzacji dzieci

Autor: Maksymiliana Żaczek
Kategoria: Dom i rodzina
Data publikacji: 12/1/2022
postać doświadczająca przemocy w środowisku szkolnym, co może stanowić sytuację traumatyczną
Zawartość

Z tego artykułu dowiesz się:

  • jakie czynniki wpływają na stopień traumatyzacji dzieci,
  • jakie są skutki trwającej traumy,
  • jak ważne jest wsparcie po traumatycznym zdarzeniu.

Według klasyfikacji amerykańskiego National Institute of Mental Health (2001, za: Taylor, 2020), czynnikami wpływającymi na stopień traumatyzacji jednostki w wyniku określonego zdarzenia są: cechy dziecka, cechy związane z ekspozycją na traumę oraz czynniki pojawiające się po zaistnieniu traumy, zwane czynnikami potraumatycznymi.

Czynniki wpływające na traumatyzację dzieci

Czynnikiem chroniącym i wspierającym zdrowienie w przypadku dzieci narażonych na stresujące doświadczenia jest bezpieczne przywiązanie. Jeśli dziecko wielokrotnie doświadczało krzywdy ze strony rodziców, wówczas rozwijające się przywiązanie nie ma charakteru bezpiecznego, a traumatyzujący. Wczesna trauma u dziecka oddziałuje najsilniej, ponieważ zmienia fundamentalne procesy neurochemiczne, wpływające na rozwój, strukturę oraz funkcjonowanie mózgu. Skutki traumy mają charakter kumulatywny, zaś dziecko, które styka się z chronicznymi, wielokrotnymi sytuacjami traumatycznymi, narażone jest na znacznie większe ryzyko zaburzeń, ponieważ jego układ neurobiologiczny adaptuje się do traumatycznej sytuacji.

Warto podkreślić, że dzieci doświadczające chronicznej traumy mają jakościowo inne objawy niż dzieci, które spotkało pojedyncze traumatyczne zdarzenie. Częsta ekspozycja może doprowadzić do tego, że przeżycia i reakcje dziecka wywołane konkretnymi traumatycznymi sytuacjami staną się typowymi reakcjami także w innych neutralnych sytuacjach. Młode osoby, u których mogło już dojść do osłabienia zdolności radzenia sobie ze stresem w związku z wcześniejszymi problemami ze zdrowiem psychicznym, są bardziej podatne na działanie zdarzenia traumatyzującego.

Postrzegany przez dziecko stopień własnego zaangażowania w traumatyczne zdarzenie obejmuje cechy związane z ekspozycją na traumę. Na reakcję dziecka wpływa również rodzaj doświadczanej traumy. Na przykład może mieć ono kontakt z różnymi traumatycznymi sytuacjami, takimi jak przemoc seksualna, fizyczna czy emocjonalna, przemoc w środowisku szkolnym, działania wojenne czy katastrofy naturalne. Na każde z tych wydarzeń może reagować objawami internalizacyjnymi, np. zaburzeniami nastroju, zaburzeniami lękowymi, jak i zachowaniami eksternalizacyjnymi, tj.: zachowaniami niedostosowanymi społecznie (wagary, ucieczki, lenistwo, kłamstwa), agresywnymi itd. Przy czym warto zaznaczyć, że przemoc fizyczna często prowadzi do zachowań eksternalizacyjnych, zaś wykorzystywanie seksualne do zachowań internalizacyjnych.

Wpływ czasu trwania i nasilenia traumy na jej skutki

Im dłużej trwa traumatyczne zdarzenie, im jest poważniejsze, im częściej występuje, tym bardziej prawdopodobne jest, że jego skutki będą bardziej dotkliwe, np. w ich wyniku powstanie PTSD. Dodatkowo doświadczenia traumatyczne, które występują od dłuższego czasu, mogą doprowadzić do zmian w rozwoju i funkcjonowaniu mózgu, ponieważ dziecko adaptuje się do warunków otoczenia, w tym także do chronicznej traumy. Zachowania adaptacyjne, które pomagają chronić dziecko przed doświadczeniem skutków kolejnych traumatycznych zdarzeń, mogą do tego stopnia się utrwalić, że młoda osoba już ich nigdy nie porzuci, nawet gdy sytuacje traumatyczne nie będą już miały miejsca.

Wsparcie i pomoc dla dzieci po traumatycznym zdarzeniu

Na to, jak silna okaże się trauma, wpływa również reakcja, z jaką spotykają się dzieci po traumatycznym zdarzeniu. Udzielona od razu po takim zdarzeniu pomoc psychologiczna może skutecznie zredukować jego negatywne oddziaływanie, ponieważ pomoc psychologa czy psychoterapeuty przerwie proces przenoszenia początkowego doświadczenia strachu do pamięci długotrwałej. W tym przypadku ważne jest również wsparcie środowiska społecznego i rodzinnego, które dla dzieci i nastolatków ma ogromne znaczenie. 

Krzywdzenie dziecka w rodzinie oddziałuje niezwykle traumatycznie na jego psychikę i rozwój, zwłaszcza wobec niezbyt dużej liczby czynników chroniących. Zwykle bowiem krzywdzeniu w jeden określony sposób często towarzyszą inne formy krzywdzenia, a wszystkie one wywierają zagrażający życiu wpływ na dziecko. Ponadto krzywdzenie pojawia się również w innych okolicznościach uprzedmiotowienia i deprywacji, dziecko jest bezpośrednio uwikłane w te sytuacje. Należy też pamiętać, że krzywdzenie ma długotrwały wpływ na dziecko.

Wpływ traumy na zachowanie i funkcjonowanie dziecka

Objawy zaburzenia stresowego pourazowego Jaana Haapassalo, Mervi Puupponen i Patricia M. Crittenden (1999) podają, że wszystkie typy krzywdzenia dzieci są powiązane z objawami zaburzenia stresowego pourazowego (ang. posttraumatic stres disorder, PTSD), (Taylor, 2020). Symptomy te obejmują dwie grupy: objawy unikania, tj.: amnezja, dysocjacja, odrętwienie emocjonalne oraz objawy intruzji i podwyższonego pobudzenia: koszmary senne, przebłyski retrospektywne, reakcje na wspomnienia krzywdzenia, słaba koncentracja, nadmierna czujność i wzmożona reakcja przestrachu.

Zaburzenie stresowe pourazowe odczuwa się jako przeskoki między stanem unikania – dysocjacją a stanem ponownego doświadczania – zanurzanie, co odzwierciedla przejścia między dwiema różnymi strategiami radzenia sobie – unikającą (obronną) i ambiwalentną (represyjną). Zdarzenia traumatyczne mogą prowadzić do trwałego unikania związanych z nim myśli, a także do uzyskania kontroli nad zdarzeniami poprzez branie na siebie winy za ich powstanie, czy też poprzez tworzenie negatywnej wewnętrznej tożsamości osoby bezwartościowej i złej, która zasługuje na to, by ją krzywdzono i karano.

Bardzo wiele młodych osób doświadcza odtwarzania traumy. Odtwarzanie to można uznać za spontaniczną i mimowolną próbę zdominowania doświadczenia traumatycznego i towarzyszących mu przytłaczających uczuć poprzez powtarzanie go z iluzorycznym poczuciem kontroli. Przywoływanie traumy jest skutkiem odebrania bodźca przez wzgórze – mózgową centralną stację przekaźnikową – informacji sensorycznych. Stąd też informacja może trafić do dwóch miejsc. Powolną drogą górną do kory czołowej, która odpowiada za procesy myślowe i analizowanie, lub szybką drogą dolną, bezpośrednio do ciała migdałowatego, gdzie następuje reakcja na zagrożenie. Ciało migdałowate już w chwili urodzenia spełnia wszystkie swoje funkcje, czyli odpowiada na postrzegane zagrożenie, przygotowując organizm na reakcję zastygnięcia (zamrożenia), ucieczki lub walki. U dziecka możliwa jest tylko jedna z nich, tj. zastygnięcie. W ciele migdałowatym przechowywane jest utajone wspomnienie traumatycznego zdarzenia, które staje się odnośnikiem dla niebezpiecznych zdarzeń na długo, nim zdąży się wykształcić pamięć poznawcza, autobiograficzna. Natomiast, jeśli późniejsze zdarzenia przywołają utajone wspomnienia, to dziecko może postępować tak, jak one mu dyktują, choć nie będzie ich sobie w sposób świadomy przypominać (Taylor, 2020).

Dzieci nabywają wzorzec reakcji, który pod wieloma względami przypomina zachowanie osób dorosłych. W ostatnich latach dowiedziono, że wiele systemów wykonawczych w mózgu, które pomagają nam planować przyszłość, ograniczają reakcje behawioralne i regulują nasze zachowanie powstałe w okresie dojrzewania i wczesnej dorosłości. Zapewnia to większą elastyczność emocjonalną i możliwość regulacji emocjonalnej w sytuacjach społecznych. Młodzi ludzie w dużym stopniu rozumieją znaczenie tego, czego doświadczyli i potrafią mieć wgląd pozytywny, jak i negatywny w ocenę własnego postępowania w tej sytuacji. Mogą zatem obwiniać i osądzać siebie i swoje reakcje oraz stawiać nieadekwatne żądania dotyczące tego, co powinni, a czego nie powinni byli zrobić. Doświadczają niezwykle intensywnych emocji, ale często mają problemy z ich wyrażaniem i mogą łatwo bronić się przed ich intensywnością, próbując stłumić te reakcje lub znajdując dla nich dramatyczny wyraz (samookaleczanie się, sięganie po środki psychoaktywne). Jednocześnie często mają duszę dziecka uwięzioną w ciele dorosłego. Intensywność ich emocji może mieć dziecinną jakość, podczas gdy ich myśli mogą odzwierciedlać bardziej „dorosły” system myślowy. Może więc nie jest to takie dziwne, że wielu młodych ludzi nie umie sobie poradzić z traumatycznymi wydarzeniami, które wydarzają się w burzliwym okresie dojrzewania.

W odpowiedzi na traumatyzujące zdarzenia wielu młodych ludzi zaczyna wcielać się w dorosłe role, przechodzi przyspieszony proces dojrzewania i przestaje brać udział w aktywnościach, które osoby w ich grupie wiekowej uznają za interesujące. Ten zryw dojrzałości może skutkować usunięciem ich z grup społecznościowych i odizolowaniem od przyjaciół, ale wielu młodym osobom z czasem udaje się wykorzystać tę wiedzę w pozytywny sposób w kontaktach z innymi ludźmi. Niestety wiele dzieci wykorzystuje zachowania autodestrukcyjne, aby odwrócić uwagę od niepokoju i bolesnych wspomnień. Niektórzy wydają się również zależni od intensywnych bodźców, aby czuć, że żyją, mogą w związku z tym podejmować działania ryzykowne. Na przykład zwiększone spożycie alkoholu lub sięganie po narkotyki może być sposobem na złagodzenie napięcia i paraliżującego poczucia niedopasowania wśród młodych ludzi. Również osoby dorosłe po doświadczeniu traumy sięgają po substancje psychoaktywne, by złagodzić skutki bolesnych zdarzeń. Warto podkreślić, że narażenie na wykorzystywanie seksualne i przemoc domową są również czynnikami ryzyka nadużywania substancji psychoaktywnych przez młodych ludzi.

BIBLIOGRAFIA:

Taylor Ch. (2020). Dzieci i młodzież ze zdezorganizowanym stylem przywiązania. Podejście mentalizowania w empatycznej opiece opartej na wiedzy o przywiązaniu i traumie. GWP, Sopot, 2020.

Cohen J.A., Deblinger E., Mannarino A.P. (2011). Terapia traumy i traumatycznej żałoby u dzieci i młodzieży. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Dyregrov, A. (2010). Supporting Traumatized Children and Teenegers: A Guide to Providing Understanding and Help. London, Jessica Kingsley Publishers.

Haapassalo J., Puujaapponen M., Crittenden P.M. (1999). Victim to victimizer: The psychology of isomorphism in a case of a recidivist pedophile in Findland. Journal of Child Sexual Abuse, 7, 97-115.

Skontaktuj się z nami

Artykuły o podobnej tematyce