Zachowania problemowe u dzieci i młodzieży

Zachowania problemowe nastolatków często wzbudzają irytację, złość, frustrację rodziców i opiekunów. Warto jednak pomyśleć o zachowaniu problemowym jak o objawie trudności, których doświadcza dziecko, a nie jak o działaniu złośliwym lub nastawionym na zdobycie uwagi.

 

Czym są zachowania problemowe u nastolatków?

Zachowania problemowe (ryzykowne) u nastolatków mogą obejmować szeroki zakres zachowań, które są szkodliwe dla nich samych lub dla innych osób w ich otoczeniu. Kontynuowane przez dłuższy czas niosą ze sobą ryzyko dla zdrowia i prawidłowego funkcjonowania.

Ważne jest rozróżnienie pomiędzy zachowaniami typowymi dla okresu dojrzewania a działaniami, które są efektem problemów nastolatka i powinny być skonsultowane na wizycie u specjalisty. Tym, co odróżnia „nastoletnie wybryki” od zachowań problemowych są:

• częstotliwość i intensywność – kiedy osoby w wieku dojrzewania podejmują zachowania ryzykowne szczególnie często, a same działania mają duże nasilenie. Przykładem rozwojowego zachowania może być eksperymentowanie poprzez próbowanie alkoholu, natomiast częste upijanie się będzie zachowaniem problemowym,
• kontekst – typowe dla tego okresu zachowania są związane z poszukiwaniem akceptacji grupy rówieśników, zmian hormonalnych, poszukiwania nowych wartości. Zachowania problemowe są często wynikiem problemów emocjonalnych, społecznych i rodzinnych. Niektóre z nich stanowią próbę szukania ulgi w cierpieniu młodego człowieka,
• skutki – zachowania trudne, typowe dla wieku nastoletniego najczęściej nie niosą ze sobą długofalowych negatywnych konsekwencji dla nastolatka lub osób z jego otoczenia. Zachowania problemowe zaś mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia i życia, powodować trudności w relacjach społecznych, wykluczać z grupy rówieśniczej lub skutkować poważnymi problemami w szkole,
• ewolucja – typowe dla nastolatków zachowania trudne ustępują z czasem w miarę dojrzewania i przechodzenia we wczesną dorosłość. Zachowania problemowe najczęściej są bardziej trwałe i wymagają interwencji specjalisty.

 

Czynniki ryzyka pojawienia się zachowań problemowych

Ryzyko wystąpienia u młodej osoby zachowań ryzykownych zależy od wielu czynników. Czynniki biologiczne to cechy charakteru nastolatka, jego temperament i wrodzona wrażliwość. Ze względu na te cechy niektóre młode osoby:

• przeżywają silniejsze emocje niż ich rówieśnicy w różnych sytuacjach,
• ich emocje mogą ulegać częstym zmianom i wahaniom,
• powrót do stanu równowagi emocjonalnej po nasileniu się emocji wymaga u nich więcej czasu niż u innych osób.

Czynniki środowiskowe obejmują:

• rodzinę nastolatka – jej stabilność, styl wychowania, uczucia, jakie członkowie rodziny sobie okazują,
• wzory zachowań obserwowane w swoim otoczeniu – styl życia, sposoby rozwiązywania problemów i konfliktów, strategie radzenia sobie ze stresem i trudnymi emocjami,
• grupę rówieśniczą – nastolatki mają znaczący wpływ na siebie nawzajem. Istotne jest to, wokół jakich zainteresowań i aktywności toczy się życie grupy rówieśniczej, ponieważ to one są często środowiskiem, w którym młodzi ludzie szukają akceptacji,
• środowisko szkolne – problemy edukacyjne, przemoc rówieśnicza, brak akceptacji w szkole mogą zwiększać ryzyko wystąpienia u nastolatka zachowań problemowych. Z drugiej strony wspierające środowisko szkolne może być wsparciem dla nastolatków w trudnej sytuacji,
• media – wpływ mediów zależy od tego, jakie treści najczęściej ogląda młoda osoba. Mogą one stanowić zarówno czynnik chroniący (zwiększanie świadomości ryzyka, jakie niosą ze sobą niektóre zachowania), jak i zwiększający ryzyko przez promowanie korzystania z używek lub innych zachowań szkodliwych.

 

Najczęstsze zachowania problemowe nastolatków

Nastolatki dość często eksperymentują, podejmują nieprzemyślane decyzje, które czasem mają długofalowe konsekwencje. Wśród zachowań problemowych, które często stają się udziałem nastolatków są:

• korzystanie z substancji psychoaktywnych – alkoholu, papierosów, e-papierosów, narkotyków,
• uzależnienia behawioralne – hazard, uzależnienie od internetu, social mediów, gier komputerowych,
• zachowania przemocowe i agresywne – przemoc fizyczna, przemoc psychiczna, cyberprzemoc,
• łamanie prawa – kradzieże, niszczenie mienia,
• podejmowanie ryzykownych kontaktów seksualnych.

 

Jak rozmawiać z nastolatkiem, który podejmuje zachowania ryzykowne?

Rozmowa z nastolatkiem, którego zachowania stają się ryzykowne, powinna być przede wszystkim spokojna i nieoceniająca. Taka rozmowa często jest początkiem do otworzenia się przed rodzicem i poszukania u niego wsparcia. Pomocne dla opiekuna może być myślenie o zachowaniu problemowym jak o objawie trudności, których doświadcza jego dziecko, a nie jak o działaniu złośliwym lub nastawionym na zdobycie uwagi. Rozmowa z dzieckiem powinna być ukierunkowana na to, by wspólnie znaleźć rozwiązanie problemu. Ważna jest także otwartość rodzica, nazwanie swoich emocji związanych z sytuacją i umożliwienie dziecku wyrażenie swoich uczuć.

 

Gdzie szukać pomocy?

W sytuacji, kiedy nastolatek podejmuje zachowania ryzykowne, a rodzic/opiekun nie widzi pozytywnej zmiany, mimo podejmowanych wysiłków, warto umówić się na spotkanie z psychologiem, by móc omówić problem. Taka pomoc będzie najczęściej polegała na dotarciu do źródła zachowań problemowych. Wspólnie ze specjalistą możliwe będzie zbadanie, czy dziecko doświadcza innych trudności natury psychicznej oraz poszukanie odpowiedniego sposobu wsparcia dziecka. Pomoc można uzyskać na przykład w ośrodkach środowiskowej opieki psychologicznej i psychoterapeutycznej dla dzieci i młodzieży, które działają w ramach NFZ. Inne miejsca, gdzie rodzic/opiekun może szukać pomocy to poradnie psychologiczno-pedagogiczne i niektóre fundacje działające na rzecz dzieci i młodzieży.