Rodzaje zaburzeń dysocjacyjnych

Zaburzenia dysocjacyjne są bardzo różnorodną grupą zaburzeń i jako takie mogą przyjmować wiele różnych form. Do najczęściej spotykanych możemy zaliczyć: amnezję dysocjacyjną, fugę dysocjacyjną, dysocjacyjne zaburzenia ruchu, trans i opętanie, stupor dysocjacyjny, drgawki dysocjacyjne, zespół depersonalizacji i derealizacji, osobowość mnogą. 

Amnezja dysocjacyjna

Jest to niepamięć dotycząca ważnych bieżących wydarzeń oraz informacji o swojej przeszłości oraz swojej tożsamości. Zakres i rozmiary niepamięci często zmieniają się z dnia na dzień i wobec różnych osób. Amnezja zwykle koncentruje się wokół wydarzenia urazowego, które stanowi bezpośredni czynnik wystąpienia zaburzenia, natomiast może być zachowana pamięć informacji emocjonalnie obojętnych, np. wiadomości szkolne. Amnezji mogą towarzyszyć rożne stany afektywne, lęk, poczucie zagubienia, ale zdarza się również spokojna akceptacja. Zachowana jest zdolność zapamiętywania nowych informacji. Choć amnezja psychogenna na ogół nie trwa długo, zdarzają się przypadki wielomiesięcznej, a często wieloletniej niepamięci swojej przeszłości i tożsamości, stwarzając znaczne problemy w funkcjonowaniu życiowym. Może też ona być źródłem stale utrzymującego się uczucia wyczerpania. Często jest możliwe uzyskanie w czasie badania, w wyniku zastosowania hipnozy lub narkoanalizy, zapomnianych informacji, mogą one jednak zostać ponownie pokryte niepamięcią, np. wskutek zbyt trudnych do przyjęcia przez chorego treści dotyczących okoliczności urazu: „Lepiej jest nie pamiętać, kim się jest, niż przeżyć ponownie urazowe wydarzenie”. Zaburzenie to jest połączeniem zaburzenia świadomości, pamięci i tożsamości. Występujące naprzemiennie dwie lub więcej odrębne osobowości mają oddzielną historię osobistą, wyobrażenia na swój temat czy nawet nazwisko. W momencie wystąpienia objawów jednej z dysocjacyjnych osobowości amnezja obejmuje inne osobowości i związane z nimi funkcjonowanie. Zazwyczaj amnezja nie jest całkowita lecz selektywna i może być w różny sposób wyrażona. Zawsze jednak wykracza poza naturalne zapomnienie.

Fuga dysocjacyjna

Charakteryzuje się występującą okresowo – od kilkunastu godzin do kilku tygodni – amnezją dysocjacyjną, przedzieloną okresami pełnego zachowania pamięci. W stanie fugi chorzy mogą odbywać pozornie celowe podróże poza miejsce zamieszkania lub pracy. Dbałość o siebie jest zachowana. Jest prawdopodobne, że w stanie fugi (amnezji) osoba taka ujawnia nową tożsamość, i to często w sposób pełny. Zachowanie jej może być zborne i dość sprawne, tak że funkcjonowanie chorego może się wydawać osobom postronnym zupełnie prawidłowe. Bardzo często odbywa ona podróże do miejsc wcześniej znanych i ważnych emocjonalnie. Nagłe odzyskanie pamięci i stwierdzenie, że znajduje się właśnie w takim miejscu, są dla niej zaskoczeniem. Może to być przyczyną stanu lękowego czy reakcji depresyjnej. Okres amnezji w tym stanie jest całkowity, rzadko zdarza się fragmentaryczna pamięć, jakby wspomnienie przeżycia czegoś obcego i niezrozumiałego. Wielokrotne utraty pamięci często nie mają tak bezpośredniego związku z wydarzeniem życiowym jak w przypadku amnezji dysocjacyjnej. Szacuje się, że około 0,2% populacji doświadcza w ciągu życia tego zaburzenia. Mogą one trwać od kilku godzin do nawet kilku miesięcy. Fuga nie zawsze jest związana z pojawieniem się nowej tożsamości.

Dysocjacyjne zaburzenia ruchu

W zaburzeniu tym występuje utrata lub utrudnione wykonywanie ruchów dowolnych kończyn. Może się pojawić częściowy niedowład z osłabieniem lub ograniczeniem ruchów bądź całkowite porażenie. Występujące objawy charakteryzują się znaczną różnorodnością i zmiennością. Najczęściej są to porażenia wiotkie, obejmujące całą kończynę lub połowę ciała, ściśle do linii środkowej, tj. według najczęstszych wyobrażeń o „paraliżu kończyn”. W trakcie badania chory nie może poruszać kończyną, mimo że czasami wykonuje ruch bezwiednie. Niedowład jest niestały, niezgodny z anatomią. Oprócz podstawowego i utrzymującego się zaburzenia ruchowego w obrębie różnych grup mięśniowych, nie podlegającego świadomej kontroli, może występować zmienna liczba zachowań, mających na celu przyciągnięcie uwagi otoczenia.

Trans i opętanie

Jest to występująca przejściowo utrata zarówno poczucia własnej tożsamości, jak i pełnej orientacji w otoczeniu. Często jest to działanie, jakby osoba ta była owładnięta przez inną siłę czy ducha. Uwaga i świadomość mogą być zawężone i skoncentrowane na jednym lub dwóch aspektach najbliższego otoczenia. Zaburzenie ma charakter stanu nie chcianego i niezależnego od woli. Z jednej strony mają miejsce stany przypominające trans, przebiegające z ograniczeniem świadomości  psychomotoryki, a z drugiej strony występują stany, w których chorzy są przekonani, że owładnął ich duch, bóstwo, albo niezwykła siła i zachowują się w adekwatny do tego przekonania sposób.

Stupor dysocjacyjny

Zwany też osłupieniem dysocjacyjnym. To pojęcie wywodzące się z łaciny. Słowo “stupere” tłumaczy się jako “wpaść w osłupienie”. To doskonale opisuje istotę zjawiska, gdyż jest to zaburzenie poznawcze w którym dana osoba, pomimo zachowania świadomości, nie reaguje na bodźce zewnętrzne: nie porusza się i nie mówi. Wzrok jest zawieszony zazwyczaj w jednym punkcie, choć czasem obserwuje się powolne wodzenie za elementami otoczenia. Jest to jedna z reakcji pojawiającej się w odpowiedzi na przeżyte traumatyczne wydarzenie, polegająca na „ucieczce” z dotychczasowej sytuacji.

Drgawki dysocjacyjne

Nazywane też napadami rzekomopadaczkowymi. Nie są jednak jednym z obrazów padaczki – nie występują żadne inne objawy charakterystyczne dla padaczki. Osoba chora nie traci również świadomości – ma ją zachowaną w całości lub częściowo.

Zespół depersonalizacji i derealizacji

Derealizacja to uogólnione poczucie zmiany zachodzącej w otoczeniu, często nieokreślonej, mało jednoznacznej, zastanawiającej, zatrważającej lub zagrażającej. Obecność i zachowanie osób, charakter okoliczności, czas i przestrzeń wydarzeń mogą być odbierane i pojmowane jako zmienione – np. sztuczne, nienaturalne, nieprawdziwe, jakby odgrywane przez aktorów. Często rodzi to poczucie pewnej niejasności, niejednoznaczności, cech lub nawet obcości otoczenia i wyzwalać może różne emocje i formy reakcji.

Natomiast depersonalizacja to uogólnione poczucie zmiany własnych przeżyć, często niejasnej, mało jednoznacznej, zastanawiającej, zatrważającej lub zagrażającej. Przeżywane stany emocjonalne, motywy, spontaniczne zachowania i reakcje są odczuwane i interpretowane jako zmienione – np. sztuczne, nienaturalne, nieprawdziwe, niespontaniczne, zaskakujące, dziwne, niespójne z własnym „ja”. Często rodzi to poczucie pewnej niejednoznaczności lub nawet obcości własnych przeżyć. W pewnych okolicznościach egzystencjalnych (napięcia emocjonalne, twórcze, religijne) poczucie depersonalizacji może niekiedy występować u osób skądinąd zdrowych, częściej gotowość do reagowania poczuciem depersonalizacji ma charakter objawu nerwicowego.

Osobowość mnoga

Traktowana jest jako jedno z zaburzeń dysocjacyjnych, polegające na występowaniu u tej samej osoby co najmniej dwóch różniących się, względnie zintegrowanych osobowości, przejmujących kontrolę nad zachowaniem, występujących naprzemiennie, przy czym między świadomością powiązaną z każdą z nich właściwie nie ma łączności, a przełączenie następuje raptownie, czasem bezpośrednio lub poprzez mniej charakterystyczną, „zwykłą” osobowość. Liczba opisanych u jednego pacjenta „osobowości” sięga od dwóch do kilkudziesięciu i, oczywiście, im ich więcej, tym trudniej o zachowanie typowych cech zaburzenia. Poszczególne osobowości mogą być nieświadome współistnienia innych i mogą nie mieć wglądu do informacji nabytych wtedy, gdy inne osobowości sprawowały kontrolę nad pacjentem. Mają one zazwyczaj odrębne poczucie tożsamości, wspomnienia, styl zachowań, stopień inteligencji. Mogą się różnić nawet identyfikacją płciową i preferencjami seksualnymi. W badaniach psychiatrycznym, neurologicznym i neuroobrazowym można stwierdzić różnice w funkcjonowaniu mózgu w zależności od aktualnie dominującej osobowości.

Kiedy pojawiają się zaburzenia dysocjacyjne?

Zaburzenia dysocjacyjne pojawiają się najczęściej w odpowiedzi na traumatyczne doświadczenia, z którymi ludzki umysł nie jest w stanie sobie poradzić. Co prawda zdarza się, że mijają samoistnie, jednak najczęściej niezbędna jest pomoc terapeutyczna, wsparta również czasami farmakologią.

Bibliografia

1. Wiktor Orlof1, Karolina Maria Wilczyńska, Napoleon Waszkiewicz, Dysocjacyjne zaburzenie tożsamości (osobowość mnoga) — powszechniejsze niż wcześniej sądzono Psychiatria, tom 15, nr 4, 228–233, Via Medica 2018
2. Bilikiewicz A., Pużyński S., Rybakowski J., Wciórka J., Psychiatria, t. 3, Terapia. Zagadnienia etyczne, prawne, organizacyjne i społeczne, Wydawnictwo ME, Warszawa 2003.
3. Bilikiewicz A., (red.), Psychiatria. Podręcznik dla studentów medycyny, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2003.