Objawy depresji i manii w chorobie afektywnej dwubiegunowej (ChAD)

Objawy depresji

Stany depresyjne, które występują w przebiegu chorób afektywnych zazwyczaj mają przebieg typowy, gdzie wszystkie, bądź część charakterystycznych objawów i cech ma takie samo nasilenie, są dostępne ocenie klinicznej i zazwyczaj zauważalne przez chorego i jego otoczenie. Dotyczy to przede wszystkim zaburzeń podstawowego nastroju w postaci smutku, przygnębienia, braku satysfakcji, niezdolności do przeżywania uczucia radości, niekiedy zobojętnienia. Zdarza się jednak, że zespół depresyjny wykazuje atypowy obraz i występują wtedy pewne elementy depresji przy braku wyraźniejszych zaburzeń nastroju.

Podstawowy objaw to obniżenie podstawowego nastroju, które jest odczuwane przez chorego jako stan smutku, przygnębienia, niemożność przeżywania radości, szczęścia, satysfakcji czasem jest to stan zobojętnienia z niezdolnością do przeżywania zarówno radości jak i smutku. Dochodzi również do osłabienia tempa procesów psychicznych. Przejawia się to jednostajnym spowolnieniem tempa myślenia, poczuciem osłabienia pamięci i niesprawności intelektu, spowolnieniem ruchów lokomocyjnych, niekiedy całkowitym ich zahamowaniem. Może pojawić się również niepokój ruchowy, pobudzenie. Stan taki łączy się z dużym nasileniem lęku i jest najczęściej jego przejawem. Dochodzi również do zaburzenia rytmów biologicznych – zwłaszcza rytmu snu i czuwania. Czasem może wystąpić wydatne zmniejszenie ilości snu nocnego, bądź jego spłycenie i wczesne budzenie się rano. Może być to również sytuacja, gdy nocny sen nie podlega wyraźniejsze zaburzeniom a jednocześnie pojawia się zwiększona potrzeba snu (na przykład senność w ciągu dnia). Przejawem zaburzeń rytmu okołodobowego są charakterystyczne wahania samopoczucia w okresie dnia – na przykład we wczesnych godzinach porannych wielu chorych czuję się najgorzej, a objawy i cechy zespołu depresyjnego się zaostrzają. Samopoczucie wyraźnie poprawia się po południu – zwłaszcza wieczorem.

Ważną cechą zespołu depresyjnego jest lęk. Przejawy kliniczne lęku wykazują rosnące nasilenie, mogą osiągać znaczne rozmiary i ujawniać się w sferze ruchowej. Lęk jest często umiejscowiony w okolicy przedsercowej lub w okolicach brzucha. Poza opisanymi wyżej objawami mogą pojawić się bóle głowy, umiejscowione w okolicy karku, potylicy bądź bóle opasujące głowę, zaparcia, wysychanie błon śluzowych jamy ustnej, utrata łaknienia zmniejszenie masy ciała. Spotyka się również zaburzenia treści myślenia, w których dominują oceny depresyjne, takie jak negatywne widzenie swojego postępowania, stanu zdrowia, poczucie winy, pesymistyczna ocena teraźniejszości i przyszłości, perspektyw życiowych. Do rzadziej występujących zaburzeń myślenia zaliczyć można natrętne myśli, impulsy lub czynności. Zazwyczaj są one o bardzo przykrej dla chorego treści, rodzą lub nasilają poczucie winy. Należy podkreślić, że żadna z wymienionych cech – zwłaszcza podstawowych – sama przez się nie jest charakterystyczna dla depresji i może występować w innych zaburzeniach psychicznych, w niektórych chorobach somatycznych, albo jako powikłanie po przyjmowaniu niektórych leków. Dopiero pojawienie się wszystkich tych cech, albo przynajmniej znacznej ich większości, nadaje zespołowi depresyjnemu obraz swoisty i odgrywa podstawową rolę w diagnozie.

Objawy utrzymują się stale każdego dnia, ich nasilenie nie jest zależne od bieżących wydarzeń. Poza podstawowymi objawami depresji, do wtórnych objawów należą zaburzenia funkcjonowania w grupie społecznej (w rodzinie, miejscu pracy), często bardzo wyraźne. Pojawia się utrata zainteresowania światem zewnętrznym, poczucie niesprawności psychicznej i fizycznej, poczucie ciągłego zmęczenia. Skoncentrowanie się na przeżyciach depresyjnych prowadzi do narastającej izolacji od otoczenia, osłabienia lub zerwania kontaktów interpersonalnych. Znaczna część chorych nie jest w stanie wykonywać w pracy zawodowej, podołać obowiązkom domowym a niektórzy nawet zaspokoić własnych podstawowych potrzeb życiowych. W sytuacjach skrajnych taki stan stanowić może zagrożenie dla życia. W łagodnych stanach depresyjnych obserwuje się znaczne zmniejszenie kontaktów interpersonalnych, które zazwyczaj zawężają się do grona najbliższych osób. Chorzy unikają spotkań towarzyskich, zebrań, a zwłaszcza sytuacji gdy muszą mierzyć się z obecnością wśród większej grupy nieznanych osób. W depresji często pojawia się zniechęcenie do życia, zdarzają się próby samobójcze. Skuteczne zamachy samobójcze są przyczyną zgonu około 15-25% chorych, u których są rozpoznawane choroby afektywne.

Objawy manii

Obraz manii w dużym zakresie można uznać za przeciwieństwo depresji. Można też wyodrębnić grupę objawów podstawowych, który obraz kliniczny wskazuje na wspólne podłoże obu zespołów są to: zaburzenia podstawowego nastroju i emocji, zaburzenia napędu psychoruchowego, zaburzenia rytmów biologicznych wielu procesów fizjologicznych. Podobnie, jak w przypadku zespołu depresyjnego, objawom podstawowym mogą towarzyszyć objawy i cechy wtórne, budzące niepokój otoczenia które są bezpośrednią przyczyną hospitalizacji. Zespół maniakalny cechuje stałe wzmożenie samopoczucia przejawiające się w takich stanach jak zadowolenie, uczucie radości, szczęścia. Przeżycia i wydarzenia w świecie zewnętrznym wywołują dodatni rezonans uczuciowy. Przejawami tego stanu jest beztroska, skłonność do żartów i brak adekwatnych reakcji emocjonalnych na wydarzenia przykre.

W bardziej nasilonych stanach maniakalnych zarówno dobre samopoczucie, jak i pogodny nastrój często zanikają, a ich miejsce zajmuje tzw. nastrój gniewny, który może stanowić podstawowy nastrój a może też współistnieć z nastrojem maniakalnym i ujawniać się w określonych sytuacjach – szczególnie, kiedy chory napotyka przeszkody w urzeczywistnienia swoich zamierzeń. Tempo myślenia staje się przyspieszone i może osiągać rozmiary gonitwy myśli. Czasem dochodzi do porozrywania związków myślowych, procesy kojarzeniowe biegną szybko, upośledzona zostaje precyzja myślenia. W nasilonych stanach maniakalnych kojarzenie odbywa się na zasadzie przypadkowego podobieństwa słów, dźwięków. Duża odwracalność uwagi nasila zaburzenia myślenia, które staje się zupełnie nieproduktywne – wszystko, co wydarza się w otoczeniu wzbudza przelotne zainteresowanie chorego.

Przejawem tych zaburzeń jest wielomówność, połączona z przyspieszeniem tempa wypowiedzi słownych, czasem bardzo dużym słowotokiem. Pamięć w łagodnych stanach maniakalnych jest zazwyczaj sprawna, może nawet się poprawiać. Ta poprawa może obejmować również zdolność uczenia się, choć inne zaburzenia myślenia często uniemożliwiają użyteczne jej wykorzystanie. Aktywność ruchowa i sprawność jest znacznie wzmożona. Towarzyszy jej poczucie niespożytej energii i braku przeciwności. Chory jest ruchliwy, „wszędzie obecnie”. W stanach podniecenia maniakalnego może występować gwałtowne, bezwładne podniecenie ruchowe. Do często obserwowanych objawów zaburzeń rytmu biologicznych zaliczamy zaburzenia rytmu snu i czuwania poprzez znaczne zmniejszenie ilości potrzebnego snu, a także wczesne budzenie się.

W zakresie myślenia najczęściej spotykanym zjawiskiem jest podwyższona, bezkrytyczna ocena własnych możliwości i niedostrzeganie trudności i przeszkód w realizacji podejmowanych działań. U większości chorych w zaburzeniach samooceny przejawiają się urojenia wielkościowe, które dotyczą na przykład przekonania o dużych uzdolnieniach, możliwościach lub doskonałym stanie zdrowia. Kolejną charakterystyczną cechą manii jest zmiana aktywności złożonej i celowego działania. Chorzy ujawniają wiele powierzchownych zainteresowań, podejmują wiele inicjatyw i pochopnych działań, których z reguły do końca nie realizują, wysuwają projekty usprawnień, niekiedy radykalnych zmian otaczającego świata. Pomijają istniejące realia i dążą do natychmiastowej realizacji pomysłu. Gdy spotkają się z przeszkodami ze strony otoczenia reagują gniewem, rozdrażnieniem, agresją słowną a czasem fizyczną. Nawiązują liczne przypadkowe i powierzchowne znajomości. Działania są zwykle nieprzemyślane, nieplanowane, realizowane na bieżąco. Są to na przykład całkowicie zbędne zakupy, przypadkowe podróże, ale czasem również ważne życiową decyzje.

Chorzy odżywiają się nieregularnie, tracą na wadze, nie dbają o higienę osobistą, często strój i wygląd zewnętrzny wskazuje na wzmożone samopoczucie a jednocześnie bezkrytycyzm. Początek zespołu maniakalnego zazwyczaj jest nagły, niekiedy w ciągu kilku godzin pojawia się podstawowe i wtórne cechy często dużym nasileniu. Częstym zjawiskiem u chorych z nagłym, ostrym początkiem jest też nagły koniec zaburzeń. Tego rodzaju przebieg obserwowany jest częściej u osób z częstymi nawrotami i zmianami faz maniakalno-depresyjnych i odwrotnie. U większości chorych objawy zespołu narastają stopniowo w ciągu kilkunastu dni lub kilku tygodni. Warto pamiętać, że osoba działająca w fazie manii może podejmować decyzje mające później poważne skutki – w tym również prawne. Jeśli zatem pojawi się diagnoza CHAD, a stan manii doprowadził do problemów prawnych, warto omówić taką sytuację z prawnikiem – większość decyzji prawnych zakłada świadome ich podejmowanie. W przypadku działania pod wpływem choroby możemy mieć do czynienia z tzw. wadami oświadczenia woli i część podjętych nierozważnie decyzji może okazać się odwracalna.