Depresja u dzieci

W depresji smutek nawiedza człowieka bardzo często bez uzasadnionej przyczyny. Myślenie i podejmowanie decyzji staje się trudne, a błahe sprawy zamieniają się w ogromne problemy. W czynnościach życiowych fizycznych, jak i psychicznych następuje spadek dynamiki życiowej. Osoba chora na depresję ogranicza swoje myśli do tematów beznadziejności swojego życia, swojej bezradności, własnych win i fantazjowanie o śmierci. Pamięć znacznie słabnie, chory nie wykazuje zainteresowania otaczającym światem, ponieważ wszystko jest przykre i bolesne, a więc z trudem mogą tworzyć się nowe zapisy wspomnień. Z przeszłości chory pamięta tylko negatywne wspomnienia.

Depresja może dotknąć każdego, choć – jak twierdzą badacze – są pewne czynniki biologiczne, które sprzyjają wystąpieniu objawów depresji. Jednak choroba ta może być także konsekwencją naszego działania, stylu życia i dbania o siebie.

Zdarza się, że smutek utożsamiany z depresją to wynik mniejszego kontaktu z własnymi emocjami. Tak mało czasu poświęcamy na ich rozpoznawanie i przyglądanie się im, że nie dostrzegamy ich znaczenia, nie rozumiemy, jaką pełnią funkcję. Czasem trudno nam nazwać, co czujemy. Wiemy tylko, że jest nam źle.

Objawy depresji

Depresja dotyczy osób w każdym wieku, również dzieci i nastolatków, a w swoim przebiegu ma niejednorodny charakter. Przebieg i objawy tej choroby różnią się w zależności od jej rodzaju i wieku pacjenta. W przypadku dzieci i młodzieży objawy depresyjne trudno jest rozpoznać ze względu na ich specyfikę zależną od okresu rozwojowego. Dodatkowo w tym czasie depresja może współwystępować z innymi dysfunkcjami, m.in. z zaburzeniami zachowania, zaburzeniami lękowymi, ADHD. Obraz kliniczny depresji u dzieci i młodzieży sam w sobie jest podobny do depresji u dorosłych, natomiast jej objawy zależą od wieku dziecka.

Dzieci młodsze częściej mają nastrój drażliwy, a nie typowo depresyjny. Często odmawiają chodzenia do szkoły, wycofują się z kontaktów z rówieśnikami, dotychczasowych ulubionych zabaw i zainteresowań. U młodszych dzieci depresja ma charakter przewlekły i nawracający. Skutki nieleczonego, utrzymującego się zespołu depresyjnego są u nich najgroźniejsze. Mogą zaburzać dalszy harmonijny rozwój.

Starsze dzieci przejawiają typowo depresyjne zaburzenia myślenia. Pojawia się u nich poczucie bezradności, beznadziejności, negatywnie oceniają siebie, świat i przyszłość widzą w czarnych barwach. W przebiegu depresji u nastolatków często najbardziej widoczne są drażliwość, zachowania agresywne i autodestrukcyjne, a nie smutek i przygnębienie – jak w przypadku dorosłych. Ryzyko podjęcia próby samobójczej w tej grupie jest bardzo wysokie. Odsetek prób samobójczych u dzieci i młodzieży wzrasta, a wiek podjęcia pierwszej próby samobójczej obniża się. Jest to bardzo niepokojące zjawisko, zwłaszcza w sytuacji poważnego kryzysu w polskiej psychiatrii.

Depresja u dzieci jest ogromnym problemem. Po pierwsze, bardzo trudno określić jej przyczyny – obecnie wiemy, że składają się na nią trzy czynniki: środowiskowy, biologiczny i psychologiczny. Ryzyko depresji może zwiększyć zarówno obciążenie genetyczne (epizody depresji u rodziców), jak i wrażliwy charakter dziecka. Nie ma dostępnych testów, które dawałyby odpowiedź rodzicom, czy ich dziecko zachoruje na depresję, czy też nie.

Po drugie, symptomy prezentowane przez chore dziecko nie są jednoznaczne. Niektórzy specjaliści uważają, że nawet co piąty nastolatek (a przede wszystkim co piąta nastolatka, ponieważ depresja częściej występuje u dziewczynek) będzie potrzebował pomocy psychologicznej i/lub psychiatrycznej przed ukończeniem 18. roku życia. Niestety, wiele młodych osób takiego wsparcia nie otrzyma – między innymi dlatego, że rodzice nie mają wiedzy o objawach depresji u dzieci/młodzieży i uznają je za symptomy dojrzewania lub buntu.

Sygnały alarmowe

Kiedy zachowanie dziecka powinno zaniepokoić rodziców, opiekunów? Poniżej przedstawione są symptomy i zachowania dziecka, na które warto zwrócić szczególną uwagę:

• Drażliwość, agresja, wrogość – dominującym stanem w depresji jest obniżenie nastroju, smutek i apatia. U dzieci jednak nierzadko choroba objawia się w inny sposób – rozdrażnieniem, wrogością, przesadnym reagowaniem na najmniejszą krytykę. Rodzice mogą mieć wrażenie, że dziecko zmieniło się nie do poznania, że trudno się z nim rozmawia i nie można mu już właściwie niczego powiedzieć.
• Nieumiejętność cieszenia się – dzieci, które mają zaburzenia depresyjne, często porzucają swoje dotychczasowe zainteresowania. Rodzice zazwyczaj łączą to ze zmianami związanymi z dojrzewaniem i zakończeniem się okresu fantazji i zabaw. Należy jednak zauważyć, że jeden obiekt zainteresowania powinien być wówczas zastąpiony drugim (np. klocki lego – hulajnogą wyczynową). Jeśli dziecko przestaje się interesować czymkolwiek, nic go nie cieszy, to jest to sygnał alarmowy.
• Izolowanie się – nie tylko od rodziców, ale również od znajomych – to niechęć do wspólnego wychodzenia, porzucenie znajomości na rzecz spędzania czasu przed komputerem.
• Problemy z rówieśnikami – dziecko chorujące na depresję zmienia się także w oczach swoich kolegów – nie irytują go tylko rodzice czy rodzeństwo, ale też rówieśnicy. To odbija się na jakości relacji, pojawiają się kłótnie. Dziecko przestaje być zapraszane do zabawy czy wspólnego spędzania czasu.
• Niska samoocena – kompleksy czy spadek poczucia własnej wartości może mieć związek z dojrzewaniem i np. porównywaniem się do rówieśników albo celebrytów. Może to być także przejaw choroby.
• Niepokój i lęk – u małych dzieci nadmierny niepokój i lęk objawiają się przede wszystkim dolegliwościami psychosomatycznymi – to bóle brzucha, głowy, czasem mdłości czy biegunka. Starsi mogą spróbować zakryć te objawy np. poprzez unikanie wspólnych wyjść. U wielu nastolatków chorujących na depresję lęk objawia się problemami ze snem i apetytem (ograniczanie jedzenia lub pochłanianie go).
• Trudności z koncentracją – zazwyczaj przejawiają się one pogorszeniem wyników w nauce. Rodzice mogą mieć też wrażenie, że dziecko jest bardziej rozkojarzone, że trzeba mu wielokrotnie powtarzać proste komunikaty.

Komunikaty, które powinny zaostrzyć czujność rodziców: „jestem głupi”, „wiem, wiem, jestem beznadziejny”, „lepiej by wszystkim było beze mnie”, „moje życie nie ma sensu”, „nikt mnie nie lubi”, „i tak mi się nie uda”. Sygnalizują one znaczny spadek poczucia własnej wartości, który może mieć związek z depresją. Alarmujące powinno być również częste przepraszanie i obwinianie się za rzeczy, na które dziecko nie miało wpływu (np. rozwód rodziców).

Powyższe objawy nie zawsze wskazują na depresję, czasami rzeczywiście mają związek z procesem pokwitania i zmianami hormonalnymi. Jeżeli jednak zauważamy większość z nich albo jest coś, co nas wyjątkowo niepokoi, to nie należy czekać, aż sytuacja sama się rozwiąże. Trudno przewidzieć, jakie będą bezpośrednie i odroczone skutki nieleczonej depresji. Niestety mogą się pojawić myśli samobójcze, w konsekwencji próby samobójcze albo śmierć samobójcza. Odroczonym skutkiem jest gwałtowny wzrost ryzyka wystąpienia depresji w okresie wczesnej dorosłości. Rzutuje to na całą przyszłość młodego człowieka.

Jak dorośli mogą pomóc dziecku?

Ważna jest praca nad poprawą umiejętności rozwiązywania problemów i komunikacji w rodzinie. To znacznie przyczyni się do polepszenia stanu dziecka. W terapii przydatne jest skupienie się na doskonaleniu tych umiejętności. Aby rodzice lepiej radzili sobie z nastrojami dziecka z zaburzeniem, w terapii zaleca się otwarte słuchanie uczuć dziecka bez krytykowania. Ważne jest także podkreślanie pozytywów i przekazywanie negatywnych informacji zwrotnych w sposób spokojny i oszczędny – niezbędne minimum. Rodzice mogą również wspierać dziecko w rozwijaniu umiejętności konstruktywnego radzenia sobie z problemami, niezbędnej do zwalczania choroby.

Oprócz umiejętności komunikacji i rozwiązywania problemów, rodzice powinni poznać wyjątkowy wpływ zaburzeń nastroju ich dziecka na jego zachowanie. Rodzice uczą się, jak zapewnić bezpieczeństwo swojemu dziecku (np. usuwając potencjalne zagrożenia z domu). W zależności od zaawansowania objawów choroby dziecka, niezbędne mogą być także inne środki bezpieczeństwa.

Rodzice mogą pomóc w opanowaniu objawów choroby u dziecka, rozpoznając oznaki epizodu depresyjnego tak wcześnie, jak to możliwe i aktywując zespół terapeutyczny do pomocy dziecku. Unikanie czynników wyzwalających trudności dziecka, takich jak sytuacje nadmiernej lub niedostatecznej stymulacji oraz nadmierne zmęczenie, może pozwolić uniknąć dodatkowych problemów. Rodzice powinni również zdawać sobie sprawę z ryzyka samobójstwa. Dlatego tak ważne jest rozpoznanie sygnałów ostrzegawczych.

Warto pamiętać, że skupianie uwagi tylko na chorym dziecku, może powodować konflikty między rodzeństwem. Bracia lub siostry mogą czuć się zazdrośni lub zaniedbani z powodu uwagi, jaką poświęca się ich rodzeństwu. Rodzice mogą wspierać inne dzieci, informując je, że w tej sytuacji odczuwana złość czy uraza są normalną reakcją i należy je wyrażać w zdrowy sposób. Otwarta komunikacja ma kluczowe znaczenie dla zachowania równowagi i dobrych relacji w rodzinie.

Rodzice czy opiekunowie dziecka z depresją powinni pamiętać o zadbaniu o swój dobrostan psychiczny. Depresja jest chorobą przewlekłą i warto pomyśleć o odpoczynku i zmniejszeniu stresu związanego z trudną sytuacją domową. Dobrze jest dbać o bliskie relacje i własną sieć wsparcia społecznego, dzielić się obowiązkami rodzicielskimi, gdy tylko jest to możliwe, rezerwować czas na wzmacnianie więzi w związku/małżeństwie, znaleźć sposób na obniżenie poziomu stresu i praktykować te zachowania oraz zadbać o zdrowe odżywianie i wystarczającą ilość snu.

Utrzymywanie stabilnej, dobrej atmosfery może w dużym stopniu pomóc dziecku poradzić sobie z zaburzeniami nastroju. Dzieci można nauczyć radzenia sobie z objawami depresji, tworząc „podręczną apteczkę”, czyli strategie i działania potrzebne do obniżenia napięcia i poprawy nastroju. Aby pomóc złagodzić objawy depresji, zachęca się dzieci do wybierania zajęć fizycznych, kreatywnych, towarzyskich oraz związanych z odpoczynkiem i relaksem, takich jak bieganie, rysowanie, rozmowa z przyjacielem lub branie ciepłej kąpieli.

Uczenie dzieci, jak „dzielić i zwyciężać”, czyli realizować pozornie niewykonalne zadania poprzez podzielenie ich na małe części, może pomóc im radzić sobie z depresją. Nauczenie się przekształcania myśli i działań, które szkodzą, w „pomocne” myśli i działania także może pomóc dziecku skuteczniej radzić sobie z zaburzeniami nastroju. Przeformułowanie negatywnych komunikatów w „To nie twoja wina, ale to twoje wyzwanie” może pomóc dziecku w poradzeniu sobie z zaburzeniami nastroju. Rodzice, którzy sami będą poszerzać wiedzę na temat zaburzeń depresyjnych, budować sieć wsparcia, łatwiej rozwiną umiejętność odpowiedniego wspierania dziecka chorującego na depresję.

Ważna wskazówka!

Jeżeli mamy podejrzenia, że dziecko może chorować na depresję, przede wszystkim przestańmy słuchać podpowiedzi i dobrych rad od osób, które nie mają wykształcenia i doświadczenia medycznego bądź psychologicznego (i specjalizacji dziecięcej). Sam fakt, że ktoś wychował trójkę dzieci nie świadczy o tym, że potrafi rozpoznać depresję. Jeśli czujemy, że coś jest nie tak, udajmy się do psychiatry dziecięcego albo psychologa. W wielu przypadkach leczenie opiera się tylko na psychoterapii, czasem niezbędne jest również włączenie leków przeciwdepresyjnych.

Niestety, dostęp do psychiatrów dziecięcych w Polsce jest w tym momencie bardzo ograniczony – szacuje się, że brakuje aż kilkuset specjalistów. Dlatego czasem szybka i profesjonalna pomoc będzie wiązała się z wydaniem pieniędzy na wizyty w prywatnych gabinetach. Jednak dzieci mogą skorzystać z bezpłatnej pomocy oferowanej przez poradnie telefoniczne czy platformy internetowe.

Dostępny jest dla nich bezpłatny telefon zaufania 116 111, można także skorzystać z bezpłatnych punktów pomocy dla dzieci i młodzieży, forum internetowego, bezpłatnego telefonu zaufania 800 12 12 12, infolinii pomagamy 800 800 605.